Παρασκευή 19 Νοεμβρίου 2010

Ο πόθος της Ουτοπίας


Συνεχιστής και ανανεωτής των σημαντικότερων επαναστατικών παραδόσεων θεωρείται από ορισμένους ο Τάκης Φωτόπουλος [1940- ] που ανέπτυξε αντιδικτατορική επαναστατική δράση στην Αγγλία κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών του σπουδών, χώρα στην οποία δίδαξε επί εικοσαετία οικονομικά μέχρι να αφιερωθεί στη συγγραφή βιβλίων και άρθρων και τη διεύθυνση του περιοδικού Κοινωνία και Φύση (μετέπειτα Δημοκρατία και Φύση και πλέον Διεθνές περιοδικό για την Περιεκτική Δημοκρατία) όπου συνεργάστηκε με στοχαστές όπως ο Πιέρ Μπουρντιέ, ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Μάρεϊ Μπούκτσιν. Ως πηγές της σκέψης του έχει τους κλασσικούς μαρξιστές κι αναρχικούς συγγραφείς, τον Καρλ Πόλανυι [1886-1944] -Ούγγρο συγγραφέα του αριστουργηματικού δείγματος ιστορικής κοινωνιολογίας με τίτλο Ο μεγάλος μετασχηματισμός, 1944-, τον Καστοριάδη και τον Μπούκτσιν, στον οποίο για λίγο θα σταθώ. Ο Μάρεϊ Μπούκτσιν [1921-2006] είναι ίσως ο σπουδαιότερος ελευθεριακός θεωρητικός και ακτιβιστής του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα και εισηγητής του προτάγματος του κομουναλισμού ή κοινωνικής οικολογίας, που αποτελεί μια πρόταση οργάνωσης της κοινωνίας και της παραγωγής στα πρότυπα αγροτικών κομμουνιστικών κοινοτήτων. Στον πυρήνα της ανάλυσης του Μπούκτσιν βρίσκονται δυο φιλοσοφικές-πολιτικές παραδοχές: η πρώτη είναι ο διαλεκτικός νατουραλισμός του, που πρεσβεύει ότι η κοινωνική εξέλιξη αποτελεί -έστω και μη τελεολογική- προοδευτική τάση και συνιστά την «αυτοκατευθυνόμενη δραστηριότητα της Ιστορίας και του Πολιτισμού προς ολοένα μεγαλύτερη ορθολογικότητα, ελευθερία». Έτσι η πορεία προς το “βασίλειο της ελευθερίας” μοιάζει εγγεγραμμένη στη διπλή έλικα του γενετικού κώδικα της Ιστορίας (Χέγκελ;), αν και μπορεί να συναντήσει “τυχαία” εμπόδια και να καθυστερήσει. Η δεύτερη παραδοχή αναφέρεται στην αναγωγή των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων στις εξουσιαστικές και ιεραρχικές σχέσεις που παράγονται και αναπαράγονται από τον καπιταλισμό. Η τεχνολογική έκρηξη έχει κατ' αυτόν δημιουργήσει τις υλικές προϋποθέσεις για την απελευθέρωση και τον ερχομό μιας κοινωνίας μετα-σπάνεως όπου καμία συζήτηση για την κατανομή των πόρων δε θα είναι απαραίτητη, παρά μονάχα η αντικατάσταση των ιεραρχικών καπιταλιστικών δομών από την πραγματική πολιτική δημοκρατία και την επικράτηση ηθικών σχέσεων στην οργάνωση της παραγωγής.
      Ο Φωτόπουλος προσπαθεί να συνθέσει τα παραδοσιακά χειραφετητικά προτάγματα (σοσιαλισμός, αναρχισμός) με τις ριζοσπαστικές τάσεις που υπάρχουν στα νέα κοινωνικά κινήματα για τη δημιουργία του σύγχρονου αντισυστημικού οράματος που θεωρεί πως έχει ανάγκη η εποχή μας. «Είναι πραγματικά εντυπωσιακός ο πλούτος και η οξύτητα των αναλύσεών του, που προδίδουν ένα μοναδικό χάρισμα: την ικανότητα να αναπαράγει μια γνήσια θεωρητική σκέψη με φιλοσοφικό βάθος και βαρύτητα σε ένα πλήθος ειδικών θεμάτων και καταστάσεων, χωρίς να χάνει ούτε μία στιγμή την επαφή με το συγκεκριμένο, την οξύτατη αίσθηση της πολιτικής περίστασης. Γενικά μιλώντας, η σκέψη του παρουσιάζει εμφανέστατες συγγένειες με αυτήν του Καστοριάδη όσον άφορα τη θεμελίωση του προτάγματος της αυτονομίας, είναι όμως πολύ πιο συγκεκριμένη και καλύπτει με πιο ειδικό τρόπο την οικονομική διάσταση των υπό διερεύνηση φαινομένων1». Απορρίπτοντας ως «κλειστή» την -έστω τροποποιημένη από τον Καστοριάδη- φροϋδική αντίληψη της ψυχής και τη συνακόλουθη ερμηνεία της κοινωνικοποίησης, ο Φωτόπουλος θεωρεί ότι δεν μπορεί να γίνει λόγος περί ψυχής άνευ των δεδομένων κοινωνικών και λοιπών συνθηκών. Επίσης επεκτείνει την καστοριαδική έννοια των φαντασιακών κοινωνικών σημασιών εισάγοντας τον ευρύτερου περιεχομένου όρο κοινωνικό παράδειγμα, το οποίο ορίζεται ως «το σύστημα των πεποιθήσεων, ιδεών και των αντίστοιχων αξιών, που είναι κυρίαρχες (ή τείνουν να γίνουν κυρίαρχες) σε μια συγκεκριμένη κοινωνία σε μια συγκεκριμένη στιγμή στην ιστορία της, δεδομένης της μεγάλης συμβατότητας τους με τους υπάρχοντες πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς θεσμούς». Έτσι το κοινωνικό παράδειγμα είναι πλησιέστερο στη μαρξιστική έννοια της κυρίαρχης ιδεολογίας και φιλοδοξεί να θεραπεύσει την -εκλαμβανόμενη από τον Φωτόπουλο ως- αδυναμία της έννοιας του φαντασιακού να εντάξει στους κόλπους των κοινωνικών σημασιών τις υπαρκτές ταξικές διαφοροποιήσεις.
      Η σημερινή κοινωνία, κατά την ανάλυση του, αντιμετωπίζει μία πολυδιάστατη κρίση -πολιτική, οικονομική, οικολογική, πολιτιστική- που οφείλεται στην ύπαρξη -σε όλα τα επίπεδα και περισσότερο ή λιγότερο- εξουσιαστικών και ιεραρχικών δομών, που οδηγούν στην άνιση συγκέντρωση δύναμης και διαρκώς διογκώνονται στο σύγχρονο διεθνές πλαίσιο της «νεοφιλελεύθερης συναίνεσης». Περιοδολογεί την νεοτερικότητα επί τη βάσει της ανάδυσης της “οικονομίας της αγοράς” -όρος που προτιμά αντί του “καπιταλισμού”- και των εξελίξεων της σε “φιλελεύθερη” (τέλη δεκάτου ογδόου αιώνα – 1930 περίπου), “κρατικίστικη” (1945-1975) και “νεοφιλελεύθερη” (1975 και εξής) φάση. Η εποχή μας σήμανε την οριστική, διπλή χρεοκοπία της παραδοσιακής αριστεράς -λόγω αφενός της μονομερούς έμφασης στους οικονομικούς παράγοντες (μεθοδολογική) και αφετέρου της ικανοποίησης των βασικών οικονομικών αιτημάτων των εργαζομένων στο πλαίσιο του μεταπολεμικού κράτους πρόνοιας (πολιτική)- στις δυο ιστορικές εκδοχές της (μαρξισμός-λενινισμός και κεϋνσιανής έμπνευσης σοσιαλδημοκρατία). Η αριστερά βυθίζεται καθώς είναι προσδεδεμένη στο άρμα της εργατικής τάξης που ενσωματώθηκε χάρη στις σημαντικές παραχωρήσεις και κατακτήσεις που έλαβαν χώρα, αδυνατώντας να παρακολουθήσει τις εξελίξεις και να συνδιαλλαγεί με τα αναδυόμενα επαναστατικά υποκείμενα των νέων κοινωνικών κινημάτων (γυναικείο, οικολογικό, αυτοδιαχειριστικό κλπ).
      Ως ίσως μόνη λύση στην δομική αυτή κρίση προτείνεται η περιεκτική δημοκρατία (που συνεπώς δεν νοείται ως ουτοπία, με την αρνητική τουλάχιστον σημασία του όρου· σε συνθήκες απελευθερωμένων αγορών και διεθνούς κυκλοφορίας του κεφαλαίου τέτοια είναι μάλλον η απαίτηση για μια επιστροφή σε έναν εθνικό ή παγκόσμιο κεϋνσιανισμό), δηλαδή δημοκρατία (που σημαίνει ισοκατανομή εξουσίας) σε όλα τα επίπεδα. Η επαναστατική βία δεν είναι απαραίτητη (μονάχα ως άμυνα στην ενδεχόμενη βία των ελίτ), αλλά μέσω της παιδείας μπορεί να λάβει χώρα η ριζοσπαστική συνειδητοποίηση των πολιτών και να δρομολογηθεί η νέα κοινωνική οργάνωση, που προτείνεται από τον εισηγητή της μέσα από συμμαχίες που θα εκφράζονται στα ψηφοδέλτια των δημοτικών εκλογών, μιας και ο κοινοβουλευτισμός αποτελεί, κατά την ανάλυση του, το απαραίτητο πολιτικό συμπλήρωμα-δεκανίκι της οικονομίας της αγοράς που ελέγχεται στις σημερινές συνθήκες από την καπιταλιστική υπερεθνική ελίτ, η οποία “αντλεί την εξουσία της (οικονομική, πολιτική ή γενικά κοινωνική εξουσία) με βάση τη λειτουργία της στο υπερεθνικό επίπεδο ―γεγονός που συνεπάγεται ότι δεν εκφράζει αποκλειστικά ή ακόμη και κατ’ αρχήν τα συμφέροντα κάποιου συγκεκριμένου έθνους-κράτους. Η υπερεθνική ελίτ αποτελείται από την υπερεθνική οικονομική ελίτ (πολυεθνικές επιχειρήσεις, στελέχη επιχειρήσεων και τοπικές θυγατρικές τους), την υπερεθνική πολιτική ελίτ, δηλαδή τους γραφειοκράτες και τους πολιτικούς που στηρίζουν τη παγκοσμιοποίηση και μπορεί να ανήκουν είτε σε σημαντικούς διεθνείς οργανισμούς είτε στις κρατικές μηχανές των βασικών οικονομιών της αγοράς, και την υπερεθνική επαγγελματική ελίτ, τα μέλη της οποίας διαδραματίζουν μείζονα ρόλο στα διάφορα διεθνή ιδρύματα, think tanks, ερευνητικά τμήματα των μεγαλύτερων διεθνών πανεπιστημίων, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) κ.λπ.”. Στόχοι του νέου χειραφετητικού προτάγματος δεν μπορεί παρά να είναι η «δημοτικοποίηση» των μέσων παραγωγής και ο κοινωνικός έλεγχος επάνω τους, η άμεση δημοκρατία άνευ εκπροσώπων στο πλαίσιο της δημοτικής συνέλευσης -και μέσω εκλεγμένων κι ανά πάσα στιγμή ανακλητών σε εκείνο της συνομοσποδιακής- και η συνακόλουθη οργάνωση σε συνομοσπονδιακό επίπεδο διεθνώς, ο συνδυασμός του δημοκρατικού σχεδιασμού με μια «τεχνητή» αγορά που θα επιλύσει τα προβλήματα του ελέγχου και της ισορροπημένης διανομής σε μια κοινωνία σπάνεως (και όχι σε κάποια μυθική κομμουνιστική κοινότητα υλικής αφθονίας όπου η λήψη οικονομικών αποφάσεων θα έχει γίνει αχρείαστη), η αρμονική επανενσωμάτωση της οικονομίας με την κοινωνία, την πολιτεία και τη φύση και φυσικά η δημοκρατική-αυτόνομη θέσμιση της κοινωνίας.
      Στο πρόσωπο του Φωτόπουλου συνυπάρχουν ο στιβαρός θεωρητικός, του οποίου καλύτερο σημείο νομίζω πως αποτελούν οι πολιτικο-οικονομικές αναλύσεις με άξονα τις διεθνείς σχέσεις, αναλύσεις που χαρακτηρίζονται από την διεισδυτικότητα τους και την εποπτεία του όλου που διατηρούν, και ο δογματικός ακτιβιστής που είναι πάντα έτοιμος να εμπλακεί σε παθιασμένες πολεμικές με όσους διαφωνούν με τις απόψεις του, ιδιαίτερα όταν αυτοί εμφορούνται από αριστερές πεποιθήσεις και προκρίνουν λιγότερο αντισυστημικά μονοπάτια. Φαίνεται πως εδώ ταιριάζει εν μέρει τουλάχιστον ό, τι ο Κούρτοβικ είχε γράψει με αφορμή τον Φώτη Τερζάκη για τους διανοουμένους της “αντισυστημικής ή αντιεξουσιαστικής αριστεράς” συλληβδην· «ενώ η κριτική που ασκούν στο σύστημα και στους ιδεολογικούς απολογητές του είναι πειστικότατη, ενώ αποκαλύπτουν λειτουργίες του, συχνά αντιφατικές, τις οποίες οι τελευταίοι αποκρύπτουν ή αδυνατούν να διακρίνουν, η διαλεκτική τους σταματά μπροστά στο «δια ταύτα». Αποκλείουν τη δυνατότητα της εκ των έσω διάβρωσης του συστήματος από δυνάμεις που το ίδιο παράγει (αυτό δηλαδή που γινόταν πάντοτε στην ιστορία των κοινωνικών καθεστώτων). Αντί γι΄ αυτήν οραματίζονται, στην εντελώς ειδική, υποτίθεται, περίπτωση του καπιταλισμού, αν όχι την άμεση ανατροπή του, τουλάχιστον την κρίσιμη αποσταθεροποίησή του, είτε με την «κινηματική δράση» περιθωριακών κοινωνικών ομάδων είτε με την αντίσταση κάποιων πολιτικών καθεστώτων στην αφομοίωσή τους από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση- παραβλέποντας ότι η όποια ανατρεπτική λειτουργία τέτοιων καθεστώτων τείνει προς μια αλλαγή τελείως διαφορετική από την επιθυμητή γι΄ αυτούς (και για μένα). ΄Ετσι όμως η πολιτική αφήνεται στα χέρια των διαχειριστών του συστήματος ή όσων το αντιμάχονται από πρωτόγονες, πραγματικά σκοταδιστικές θέσεις».
1. Από την κριτική του Φώτη Τερζάκη στο βιβλίο του Η νέα διεθνής τάξη και η Ελλάδα στην “Καθημερινή” της 27ης Ιανουαρίου του 1998. Βλέπε και εκείνη του βιβλίου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία στην “Ελευθεροτυπία” της 19ης Ιουλίου του 2002.

4 σχόλια:

  1. καλή αρχή.. θετικό το βήμα από ανώνυμος σε ψευδόνυμο.. κι αυτό όχι από βίτσιο.. απλά με την κουβέντα μέσα στο χρόνο μπορούν να δημιουργηθούν κώδικες επικοινωνίας.. κι όχι να ανακαλύπτουμε κάθε φορά τον τροχό.. :):)
    καλά το άσχημος δε μας αφορά.. το βλάκας και το κομουνιστής.. μένει να αποδειχθεί.. το καλόγουστος μπορούμε να το μετριάσούμε.. αν αφορά την επιφάνια.. :):)
    το κ.φωτόπουλο δεν τον γνωρίζω.. και γενικά η κατάρτησή μου έιναι μηδαμινή.. αλλά εδώ και 40 χρόνια σκεφτομαι και συζητώ.. κι αν συχνά κι εγώ αιθεροβατώ για να βρήσκω κουράγιο να λειτουργώ.. και ίσως και να διασκεδάζω.. αλλά από τα παιδικά μου χρόνια.. έχω καταλήξει ότι ο καπιταλισμος.. που πραγματικά δεν καταλίγει πουθαινά.. απλά δεν μπορεί να αντικατασταθεί.. η φύση κατά βάση είναι καπιταλιστική.. δηλαδή.. όλα τα ζώα έχουν έντονη την ιδιωτικότητα.. την ιδιωκτησία.. και την θέληση για υπεροχή.. στις ανθρώπινες κοινωνίες μπήκε στην εξίσωση και το χρήμα.. και απόγινε.. :):)
    αλλαγή δε γίνεται με τους όρους της καπιταλιστικής κοινωνίας.. αν υπήρχαν άνθρωποι μου θα δέχονταν την κατάργηση της ιδιωκτησίας.. και της αναπαραγωγής.. ίσως να γίνοταν κάποια αλλαγή.. αλλά μάλον σε κάποιο ύδρημα θα κατέλιγαν.. :):)
    την καλησπέρα μου :):)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Δεν χρειάζεται να είσαι "καταρτισμένος" για κάτι, όπως άλλωστε ούτε εγώ είμαι. Απλώς συγκριτικά με τους συνομήλικους μου έχω κάπως περισσότερο εντρυφήσει σε ορισμένα θέματα που με ενδιαφέρουν (φαντάζομαι το ίδιο ισχύει για τον καθένα). Η κουβέντα για την ανθρώπινη φύση είναι αρκετά μπερδεμένη και συνήθως χρησιμοποιείται απολογητικά. Ας πούμε ότι οι γνώσεις μου πάνω στο θέμα είναι ελάχιστες -ο άνθρωπος είναι μυστήριο για μένα- και δεν μπορώ να το θίξω καν. Δυστυχώς, συμμερίζομαι κι εγώ την απαισιοδοξία σου, μολονότι κάπου βαθιά κρατώ πάντα την ελπίδα. Σίγουρα πέρασε η εποχή των έτοιμων συνταγών -και πολύ άργησε να παρέλθει, εδώ που τα λέμε- και εισήλθαμε σε εκείνη της ριζικής αβεβαιότητας όπου αναδύονται συνέχεια τα κουσούρια, οι αδυναμίες και οι μονομέρειες μας ("μας" = όλων εκείνων που δυνητικά βλέπουν τους εαυτούς τους ως θλιμμένους ή χαρούμενους ευαγγελιστές μιας διαφορετικής κοινωνίας). Αν ο αιώνας που πέρασε άφησε κάποιο μήνυμα, ήταν ακριβώς αυτό: να αποφύγουμε τα ίδια λάθη και, τουλάχιστον, να μην παραμυθιαζόμαστε.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Δεν συνηθίζω ν΄ ασχολούμαι με ανώνυμες κριτικές και ο λόγος που ασχολoύμαι με τη δική σας είναι γιατι σε κάποιο βαθμό ξεφεύγει απο τη τάση παρόμοιων αξιολογήσεων που, κρυβόμενες πίσω απο την ανωνυμία, εκφράζουν πράγματα που δεν θα τολμούσαν να εκφράσουν επώνυμα. Εντούτοις, θέλοντας να ελπίζω ότι δεν κινηθήκατε απο κακή πιστη, θα ήθελα να σημειώσω πως πέρα απο το γεγονός οτι το κέιμενο σας έχει σημαντικές ανακρίβειες, όπως π.χ. αυτή που σημείωσα παρακάτω σχετικά με την μεταβατική στρατηγική της ΠΔ

    http://www.inclusivedemocracy.org/pd/is6/issue_6_theory1.htm
    δυστυχως δεν αποφεύγει και τις διαστρεβλώσεις, όπως τον εντελώς ατεκμηρίωτο (και επομένως προσβλητικό) χαρακτηρισμό μου ως "δογματικού". Δεν θα έιχα καμμιά αντίρρηση να κάνετε οποιοδήποτε χαρακτηρισμό θέλατε, με τη προυπόθεση όμως ότι θα ήταν τεκμηριωμένος, και αν έιχατε κάνει λίγο σοβαρότερη έρευνα για την ΠΔ υπάρχουν πολλές πηγές γι αυτό, πέρα απο κάποιους δηλώνοντες "φιλοσόφους" στην Ελλάδα που επικαλέισθε. Για παράδειγμα, σοβαρή κριτική αποτίμηση του προτάγματος της ΠΔ υπάρχει στο βιβλίο "Παγκοσμιοποιημένος Καπιταλισμός, Εκλειψη της Αριστεράς και ΠΔ' (επιμ. Steven Best) Κουκκίδα 2008 και ηλεκτρονική έκδοση στα Αγγλικά : http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/
    Global Capitalism and the Demise Of The Left: Renewing Radicalism Through Inclusive Democracy, edited by Steven Best (The International Journal of Inclusive Democracy, Vol. 5, No. 1, special issue winter 2009) 472 pages, PDF file, ISSN 1753-240X
    Ακόμη και το λήμμα στην Αγγλική wikipedia (αλλά σε ένα βαθμό και την Ελληνική) θα σας βοηθούσε ν' αποφύγετε παρόμοια ατοπήματα,
    http://en.wikipedia.org/wiki/Takis_Fotopoulos

    --που ελπίζω να επανορθώσετε, εαν πράγματι ήταν η έλλειψη επαρκούς γνώσης που σας οδήγησε σε αυτά.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. ***Το παραπάνω σχόλιο αποτελεί την απάντηση του Τάκη Φωτόπουλου αφού του έστειλα το κέιμενο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή