Δευτέρα 10 Οκτωβρίου 2011

Ο Ντελέζ και η μορφογένεση II


Η διάκριση μεταξύ του δυνατού και του πραγματικού, υποθέτει ένα σύνολο προκαθορισμένων μορφών (ή ουσιών) οι οποίες αποκτούν φυσική πραγματικότητα ως υλικές μορφές που τους μοιάζουν. Από τη μορφογενετική οπτική, η πραγματοποίηση μιας δυνατότητας δεν προσθέτει τίποτε σε μια προκαθορισμένη μορφή, εκτός από πραγματικότητα. Η διάκριση μεταξύ του δυνητικού και του ενεργού, από την άλλη, δεν εμπεριέχει ομοιότητα οιουδήποτε είδους (πχ το παραπάνω παράδειγμα, στο οποίο ένα τοπολογικό σημείο γίνεται γεωμετρική σφαίρα) και μακριά από το να συγκροτεί την ουσιώδη ταυτότητα μιας μορφής, υπονομεύει την ταυτότητα, αφού τώρα μορφές τόσο διαφορετικές όσο σφαίρες και κύβοι προκύπτουν από το ίδιο τοπολογικό σημείο. Για να παραθέσω από αυτό που είναι πιθανότατα το σημαντικότερο βιβλίο του, το Διαφορά και επανάληψη (1968): «Η ενεργοποίηση έρχεται σε ρήξη με την ομοιότητα ως διαδικασία όχι λιγότερο απ' όσο το κάνει με την ταυτότητα ως αρχή. Με αυτή την έννοια, η ενεργοποίηση ή η διαφόριση* [differenciation] είναι πάντοτε μια γνήσια δημιουργία».

Και ο Ντελέζ συνεχίζει για να συζητήσει διαδικασίες ενεργοποίησης συνθετότερες από φούσκες ή κρυστάλλους, διαδικασίες όπως η εμβρυογένεση, η ανάπτυξη ενός πλήρως διαφορισμένου οργανισμού εκκινώντας από ένα μόνο κύτταρο. Σ' αυτήν την περίπτωση, ο χώρος των ενεργειακών δυνατοτήτων είναι πλουσιότερος, εμπεριέχοντας πολλές τοπολογικές μορφές που κυβερνούν σύνθετους χωροχρονικούς δυναμισμούς: «Πώς η ενεργοποίηση επισυμβαίνει στα πράγματα καθεαυτά;... Κάτω από τις ενεργές ποιότητες και εκτασιακότητες [των πραγμάτων καθεαυτών] υπάρχουν χωροχρονικοί δυναμισμοί. Πρέπει να υπηρετηθούν σε κάθε τομέα, παρότι κανονικά είναι κρυμμένοι από τις συστατικές ποιότητες και εκτασιακότητες. Η εμβρυολογία δείχνει ότι η διαίρεση του αυγού είναι δευτερεύουσα σε σχέση με σημαντικότερες μορφογενετικές κινήσεις: η αύξηση ελεύθερων επιφανειών, το τέντωμα κυτταρικών στρωμάτων, η αναδίπλωση μέσω πτυχώματος, η περιφερειακή μετατόπιση ομάδων. Μια ολόκληρη κινηματική του αυγού εμφανίζεται η οποία υπονοεί μια δυναμική».

Στο Διαφορά και επανάληψη, ο Ντελέζ επανειλημμένως κάνει χρήση αυτών των «χώρων ενεργειακών δυνατοτήτων» (τεχνικά αναφέρονται ως «χώροι κατάστασης» ή «χώροι φάσης»), και των τοπολογικών μορφών (ή «ενικοτήτων») που σχηματίζουν αυτούς τους χώρους. Αφού αυτές οι ιδέες επανεμφανίζονται στο ύστερο έργο του, και αφού αμφότερες η έννοια του «χώρου φάσης» και εκείνη της «ενικότητας» ανήκουν στα μαθηματικά, είναι ασφαλές να πούμε ότι ένα κρίσιμο συστατικό της ντελεζιανής σκέψης έρχεται από τη φιλοσοφία των μαθηματικών. Και, πράγματι, το κεφάλαιο τέσσερα του Διαφορά και επανάληψη είναι ένας στοχασμός πάνω στη μεταφυσική του διαφορικού και του ολοκληρωτικού λογισμού. Από την άλλη μεριά, δεδομένου ότι οι «χώροι φάσης» και οι «ενικότητες» γίνονται φυσικά σημαντικές μόνο σε σχέση με υλικά συστήματα τα οποία διασχίζονται από ισχυρή ροή ενέργειας, η φιλοσοφία του Ντελέζ επίσης σχετίζεται στενά με τον κλάδο εκείνον της φυσικής ο οποίος ασχολείται με υλικές και ενεργειακές ροές, τουτέστιν, με τη θερμοδυναμική. Και, πράγματι, το κεφάλαιο πέντε του Διαφορά και επανάληψη είναι μια φιλοσοφική κριτική της θερμοδυναμικής του 19ου αιώνα, μια απόπειρα να ανακτηθούν από αυτό το γνωστικό πεδίο κάποιες από τις απαιτούμενες για μια θεωρία της εμμενούς μορφογένεσης έννοιες-κλειδιά.

Στην αρχή του κεφαλαίου εκείνου, ο Ντελέζ εισάγει κάποιες σημαντικές διακρίσεις που θα εμφανίζονται κυρίως στο ύστερο έργο του, ειδικά η έννοια της «έντασης», αλλά ακόμα σημαντικότερα, αποκαλύπτει από την πρώτη σελίδα τις οντολογικές του δεσμεύσεις. Είθισται από τον Καντ κι έπειτα να διακρίνουμε μεταξύ του κόσμου όπως εμφανίζεται σε εμάς τους ανθρώπους, τουτέστιν, του κόσμου των φαινομένων ή των εμφανίσεων, και του κόσμου όπως υπάρχει αφεαυτού, ανεξαρτήτως του αν υπάρχει ένας ανθρώπινος παρατηρητής να αλληλεπιδράσει με αυτόν. Αυτός ο κόσμος «καθεαυτός» αναφέρεται ως «νοούμενα». Ένας μεγάλος αριθμός από σύγχρονους στοχαστές, ειδικότερα εκείνοι που αυτοαποκαλούνται «μεταμοντέρνοι», δεν πιστεύουν στα νοούμενα. Γι' αυτούς ο κόσμος είναι κοινωνικά κατασκευασμένος, επομένως, όλα όσα περιέχει είναι γλωσσικώς-οριζόμενα φαινόμενα. Παρατηρήστε ότι παρ' όλο που πολλοί από αυτούς τους στοχαστές διακηρύσσουν [για] τους εαυτούς τους [ότι είναι] «αντι-ουσιοκράτες», μοιράζονται με την ουσιοκρατία μια θεώρηση της ύλης ως ενός αδρανούς υλικού, μόνο που στην περίπτωση τους η μορφή δεν έρχεται από έναν πλατωνικό ουρανό, ή από τον νου του Θεού, αλλά από τους νόες των ανθρώπων (ή από γλωσσικώς εκφραζόμενες πολιτισμικές συμβάσεις). Ο κόσμος είναι άμορφος, και τον κατατέμνουμε σε μορφές χρησιμοποιώντας τη γλώσσα. Τίποτε δεν μπορούσε να απέχει περισσότερο από τη ντελεζιανή σκέψη από αυτόν το μεταμοντέρνο γλωσσικό σχετικισμό. Ο Ντελέζ είναι πράγματι ένας ρεαλιστής φιλόσοφος, ο οποίος όχι μόνο πιστεύει στην αυτόνομη ύπαρξη των ενεργών μορφών (οι μορφές των βράχων, των φυτών, των ζώων και ούτω καθεξής) αλλά στην ύπαρξη των δυνητικών μορφών. Στις πρώτες γραμμές του κεφαλαίου πέντε του Διαφορά και επανάληψη, όπου ο Ντελέζ εισάγει την έννοια της «έντασης» ως ένα κλειδί για να καταλάβουμε την ενεργοποίηση των δυνητικών μορφών, γράφει: «Η διαφορά δεν είναι ποικιλομορφία. Η ποικιλομορφία δίνεται, αλλά η διαφορά είναι εκείνο μέσω του οποίου το δοσμένο δίνεται... Η διαφορά δεν είναι φαινόμενο αλλά το νοούμενο το εγγύτατο στο φαινόμενο... Κάθε φαινόμενο αναφέρεται σε μιαν ανισότητα μέσω της οποίας προϋποτίθεται... Κάθε πράγμα το οποίο συμβαίνει και κάθε πράγμα το οποίο εμφανίζεται συσχετίζεται με τάξεις διαφορών: διαφορές επιπέδου, θερμοκρασίας, πίεσης, τάσης, δυνατότητας, διαφοράς έντασης».

* Χρησιμοποιώ τον μαθηματικό όρο διότι δεν πρόκειται για την διαφοροποίηση, την differentiation – μια εναλλακτική επιλογή θα ήταν η «διαφωροποίηση» ή «διαφώριση» κατά την ντερριντεανή διαφωρά. W. K.

Αλαίν Μπαντιού, Η περιπέτεια της γαλλικής φιλοσοφίας VI


Μονοπάτι μεγαλείου

Τελικά, μια φιλοσοφική στιγμή ορίζει τον εαυτό της δια του προγράμματος σκέψης της. Τί θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως το κοινό έδαφος της μεταπολεμικής γαλλικής φιλοσοφίας σε αναφορά, όχι με τα έργα ή το σύστημα ή ακόμα τις έννοιες της, αλλά με το διανοητικό της πρόγραμμα; Οι φιλόσοφοι που περιλαμβάνονται είναι, φυσικά, πολύ διαφορετικές φιγούρες, και θα προσέγγιζαν ένα τέτοιο πρόγραμμα με διαφορετικούς τρόπους. Παρ' όλα αυτά, όπου έχεις ένα μείζον ερώτημα, από κοινού αναγνωρισμένο, εκεί έχεις μια φιλοσοφική στιγμή, διαμορφωμένη μέσα από ευρεία ποικιλία μέσων, κειμένων και στοχαστών. Μπορούμε να συνοψίσουμε τα κύρια σημεία του προγράμματος που ενέπνευσε τη μεταπολεμική γαλλική φιλοσοφία ως εξής.

1. Να τελειώνει με τον διαχωρισμό της έννοιας από την ύπαρξη – να μην αντιπαραθέτει πλέον τα δύο· να καταδείξει ότι η έννοια είναι ζωντανό πράγμα, δημιουργία, διαδικασία, συμβάν, και, ως τέτοια, όχι διαζευγμένη από την ύπαρξη·

2. Να εγγράψει τη φιλοσοφία εντός της της νεωτερικότητας, το οποίο σημαίνει επίσης να την πάρει έξω από την ακαδημία και να τη θέσει σε κυκλοφορία στην καθημερινή ζωή. Σεξουαλική νεωτερικότητα, καλλιτεχνική νεωτερικότητα, κοινωνική νεωτερικότητα: η φιλοσοφία οφείλει να εμπλακεί με όλα αυτά·

3. Να εγκαταλείψει την αντίθεση μεταξύ φιλοσοφίας της γνώσης και φιλοσοφίας της δράσης, την καντιανή διαίρεση μεταξύ θεωρητικού και πρακτικού λόγου, και να καταδείξει ότι η γνώση καθεαυτή, ακόμη και η επιστημονική γνώση, είναι στην πραγματικότητα μια πρακτική·

4. Να εγκαταστήσει τη φιλοσοφία κατευθείαν εντός της πολιτικής αρένας, δίχως να κάνει τη λοξοδρόμηση μέσω της πολιτικής φιλοσοφίας· να επινοήσει εκείνο που θα αποκαλούσα “φιλοσοφικό μαχητή”, να μετατρέψει τη φιλοσοφία σε μια πρακτική μαχόμενη στην παρουσία της, στον τρόπο ύπαρξης της: [να την κάνει] όχι απλώς έναν αναστοχασμό πάνω στην πολιτική, αλλά μια αληθινή πολιτική παρέμβαση·

5. Να ανακινήσει το ερώτημα του υποκειμένου, εγκαταλείποντας το αναστοχαστικό μοντέλο, και έτσι να εμπλακεί με την ψυχανάλυση – για να την ανταγωνιστεί και, αν γίνεται, να τη βελτιώσει·

6. Να δημιουργήσει ένα νέο ύφος φιλοσοφικής έκθεσης, και να διαγωνιστεί έτσι με τη λογοτεχνία· ουσιαστικά, να επανεπινοήσει με σύγχρονους όρους τη φιγούρα του φιλοσόφου-συγγραφέα του 18ου αιώνα.

Τέτοια είναι η γαλλική φιλοσοφική στιγμή, το πρόγραμμα της, η υψηλή της φιλοδοξία. Για να την ταυτοποιήσουμε περαιτέρω, η μια ουσιαστική της επιθυμία -γιατί κάθε ταυτότητα είναι η ταυτότητα μιας επιθυμίας- ήταν να μετατρέψει τη φιλοσοφία σε μια ενεργό μορφή γραφής που θα αποτελούσε το μέσον για το νέο υποκείμενο. Και με τον ίδιο τρόπο, να εξορίσει την στοχαστική ή καθηγητική εικόνα του φιλοσόφου· να κάνει τον φιλόσοφο κάτι άλλο από έναν σοφό, και επομένως κάτι άλλο από έναν αντίπαλο προς τον ιερέα. Μάλλον, [να τον κάνει] τον φιλόσοφο που φιλοδοξεί να γίνει συγγραφέας-πολεμιστής, καλλιτέχνης του υποκειμένου, εραστής της επινόησης, φιλοσοφικός μαχητής - αυτά είναι τα ονόματα για την επιθυμία που διατρέχει αυτήν την περίοδο: η επιθυμία ότι η φιλοσοφία θα έπρεπε να δρα στο δικό της όνομα. Μου υπενθυμίζεται η φράση που ο Μαλρώ απέδιδε στον Ντε Γκωλ στο Les Chênes qu'on abat: “Το μεγαλείο είναι ένας δρόμος προς κάτι που κάποιος δε γνωρίζει”. Θεμελιωδώς, η γαλλική φιλοσοφική στιγμή του δευτέρου μισού του 20ού αιώνα πρότεινε ότι η φιλοσοφία θα έπρεπε να προτιμά τον δρόμο προς τους στόχους που γνώριζε, ότι θα έπρεπε να διαλέξει τη φιλοσοφική δράση ή παρέμβαση από τη σοφία και την περισυλλογή. Είναι ως φιλοσοφία δίχως σοφία που καταδικάζεται σήμερα.

Αλλά η γαλλική φιλοσοφική στιγμή ενδιαφερόταν περισσότερο για το μεγαλείο παρά για την ευτυχία. Θέλαμε κάτι αρκετά ασυνήθιστο, και κατά γενική ομολογία προβληματικό: η επιθυμία μας ήταν να γίνουμε τυχοδιώκτες της έννοιας. Δεν αναζητούσαμε έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ ζωής και έννοιας, ούτε την υπαγωγή της ύπαρξης στην ιδέα ή τη νόρμα. Τουναντίον, θέλαμε η ίδια η έννοια να είναι ένα ταξίδι του οποίου τον προορισμό δε γνωρίζαμε απαραιτήτως. Η εποχή της περιπέτειας, δυστυχώς, ακολουθείται γενικά από μια εποχή τάξης. Αυτό μπορεί να είναι κατανοητό – υπήρχε μια πειρατική πλευρά σ' αυτήν τη φιλοσοφία, ή μια νομαδική, όπως θα έλεγε ο Ντελέζ. Παραταύτα [ο χαρακτηρισμός] “τυχοδιώκτες της έννοιας” θα μπορούσε να είναι μια φόρμουλα που θα ήταν σε θέση να μας ενώσει όλους· και έτσι θα ισχυριζόμουν ότι εκείνο που έλαβε χώρα στη Γαλλία του ύστερου 20ού αιώνα ήταν εντέλει μια στιγμή φιλοσοφικής περιπέτειας.