Δευτέρα 8 Απριλίου 2013

Ονειρμάρξ: Το "κομμουνιστικό κόμμα" ως αντικείμενο μελέτης υπό το πρίσμα της θεωρίας συστημάτων



του Ονειρμού



Την Παρασκευή που μας πέρασε, ο Δ. Γρηγορόπουλος και ο Δ. Πατέλης έκαναν ενδιαφέρουσες εισηγήσεις στη Λέσχη των Αναιρέσεων της Αθήνας για το θέμα του επαναστατικού κομμουνιστικού κόμματος στις σημερινές συνθήκες. Μπορείτε να βρείτε εδώ http://www.ilhs.tuc.gr/gr/omilies.htm ηχογραφημένη την ομιλία του Δ. Πατέλη. Η έμφασή του ήταν στην κλιμάκωση της συνειδητής επενέργειας του υποκειμενικού παράγοντα επί των αντικειμενικών όρων της ύπαρξής του, όπως αυτή εξελίχθηκε στην ιστορία της ανθρωπότητας, και κυρίως όπως αυτή διαμορφώθηκε με την ανάδυση της κεφαλαιοκρατίας, αλλά και όπως διαμορφώνεται σήμερα. Το επαναστατικό κόμμα τοποθετήθηκε σε αυτό το πλαίσιο, ως υποκείμενο που μετασχηματίζει την αντικειμενική πραγματικότητα με συνειδητό τρόπο, σε αντιδιαστολή με τους ανθρώπους που γίνονται αντικείμενα χειρισμού, κυριαρχίας και εκμετάλλευσης από το αστικό κράτος και το κεφάλαιο.

Στην εισήγησή του συντρόφου υπήρχε κατά τη γνώμη μου μια κεντρική αναλογία: στο μικροεπίπεδο της κοινωνίας, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί ορισμένα μέσα, ορισμένα εργαλεία ενεργοποιώντας την παραγωγική του δύναμη για την επίτευξη ορισμένων στόχων. Έτσι και σε ένα μεγαλύτερο επίπεδο, το επαναστατικό κόμμα χρησιμοποιεί τα διαθέσιμα μέσα, τα κατάλληλα εργαλεία, θέτει στόχους και μετασχηματίζει την κληροδοτημένη κοινωνική πραγματικότητα παράγοντας νέους όρους και ξεδιπλώνοντας την εργατική επαναστατική δράση.

Αυτή η ''μηχανική'' αναλογία που αντιμετωπίζει το επαναστατικό κόμμα ως μηχανισμό που παράγει επαναστατικό έργο χρησιμοποιώντας εργαλεία και άλλα τεχνικά μέσα, για την επίτευξη στρατηγικών στόχων, νομίζω είναι εξαιρετικά γόνιμη. Πιάνοντας από εδώ το νήμα, θέλουμε να τη προεκτείνουμε μέχρι τις απώτατες συνέπειές της. Κάνοντας ίσως μια αλλαγή: το κομμουνιστικό κόμμα ίσως δεν είναι υποκείμενο αλλά εργαλείο της εργατικής τάξης, που είναι ή καλύτερα γίνεται, στην ενότητά της με το κομμουνιστικό κόμμα (ενότητα δρώντος-εργαλείου) το επαναστατικό υποκείμενο.

Αυτό που μας έχει λείψει είναι πιστεύω να θέσουμε με θαρραλέο τρόπο το επαναστατικό κομμουνιστικό κόμμα ως αντικείμενο μελέτης. Δεν θα αναλύει μόνο το επαναστατικό κόμμα ''επιστημονικά'' τη πραγματικότητα, πρέπει και το ίδιο να αναλύεται με επιστημονικό τρόπο, φτάνοντας έτσι στη δυνατότητα πραγματικής αυτοκριτικής του.

Το επαναστατικό κόμμα ως παραγωγικό σύστημα

Όπως και το σοσιαλιστικό μισοκράτος, έτσι και το επαναστατικό κόμμα θα απονεκρωθεί με το πέρασμα από τον καπιταλισμό στον ώριμο κομμουνισμό. Όπως και το σοσιαλιστικό μισοκράτος, έτσι και το επαναστατικό κομμουνιστικό κόμμα είναι όργανο της εργατικής τάξης ώστε να τσακίσει αυτή την αστική τάξη. Όπως και σε ένα κράτος, έτσι και στο κόμμα αναπτύσσεται ιεραρχία της γνώσης, η διάκριση διευθυντών διευθυνόμενων, καταμερισμός εργασίας, σκοποθεσία και εκτέλεση με όρους αποδοτικότητας και ''ορθολογικότητας''. Πρέπει να καταλάβουμε ότι όταν το κομμουνιστικό κόμμα γίνει πράγματι κόμμα της εργατικής τάξης, τότε γίνεται ένα ''μισοκόμμα'', όπως χαρακτήριζαν οι κλασικοί την Παρισινή Κόμμα ως μισοκράτος. Όταν η τάξη των μισθωτών δούλων δρα συνειδητά και στρατηγικά, εκλείπει η αναγκαιότητα διάκρισης της κομματικής ηγεσίας από την κομματική και εργατική βάση.

Αν θέσουμε ως αντικείμενο μελέτης το επαναστατικό κόμμα, νομίζουμε θα καταλήξουμε στο παραπάνω συμπέρασμα. Ας δούμε όμως το πράγμα πιο αναλυτικά:

1) Ένα κόμμα είναι ένα σύστημα. Μελετάμε λοιπόν ένα κομματικό σύστημα. Το κομματικό σύστημα βρίσκεται σε σχέση με το περιβάλλον του, και από το περιβάλλον αυτό αντλεί πόρους (ενέργεια) και δεδομένα τα οποία μεταφράζει στην ιδιαίτερη κομματική γλώσσα και θεωρία του ως πληροφορία.

2) Ένα κομματικό σύστημα επιλέγει στρατηγικές και τακτικές επιβίωσης μέσα στο περιβάλλον το οποίο ζει. Πέρα από την αρχή της αυτοσυντήρησης ή το υπό στενή έννοια ''conatus'' (Hobbes, Spinoza) που αναγκαία το διακρίνει, το κομματικό σύστημα επιθυμεί συγκεκριμένα ''αντικείμενα'' και μετασχηματίζει τη πραγματικότητα για την εκπλήρωση αυτής της επιθυμίας του. Πρέπει να διακρίνουμε δύο επίπεδα: αυτό της ανάγκης του συστήματος για αυτοσυντήρηση και των αναγκών του, που θεωρούνται ιστορικά προαπαιτούμενα για τη λειτουργία ενός κομματικού συστήματος, και αυτό της επιθυμίας, που δεν εξαντλείται στην αναγκαιότητα της αυτοσυντήρησης, αλλά ορίζει με θετικό τρόπο τα αντικείμενα της επιθυμίας και τις επιδιώξεις του κομματικού συστήματος.

3) Στη βάση των αναγκών και των επιθυμιών του, το κομματικό σύστημα θέτει όπως είπαμε στρατηγικούς στόχους και τακτικά μέσα για την εκπλήρωσή τους. Εκπονεί προγράμματα ως ακολουθία βημάτων και κίνηση προς τον στρατιωτικό* ορίζοντα.

4) Το κομματικό σύστημα θεμελιώνεται σε συντακτικές-καταστατικές αρχές και ιδεολογικά αξιώματα (κοινές έννοιες) και θεωρήματα, που συγκροτούν την κομματική Ιδέα και νόημα. Οι αφηρημένες αυτές αρχές εξειδικεύονται με ''συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης στιγμής''. Καθώς η εμπειρία πάντα πλεονάζει της αφαίρεσης, η ''εφαρμογή'' αυτών των αρχών στο συγκεκριμένο υλικό της πραγματικότητας ενέχει πάντοτε ένα ποσό ''αυθαιρεσίας'' και ακαθοριστίας, ένα ποσό πολιτικής απόφασης που δεν εξαρτάται απλώς από το ''γράμμα'' των καταστατικών και ιδεολογικών αρχών. Την ''ερμηνεία'' και την εξειδίκευση αυτών των κομματικών κανόνων κάνει στο κομματικό σύστημα κυρίως το ανώτερο ιεραρχικά κομματικό υποσύστημα, που διαδραματίζει το ρόλο του ερμηνευτή του κομματικού εγγενούς σκοπού που διοικεί την κομματική μηχανή.

5) Σε ένα κομματικό σύστημα υπάρχει μια ιεραρχία της κομματικής γνώσης και ένας καταμερισμός κομματικής εργασίας. Στην κορυφή της πυραμίδας της κομματικής γνώσης βρίσκεται, όπως ήδη είπαμε, το σώμα ή τα σώματα εκείνα που ερμηνεύουν την κομματική ιδέα ή νόημα. Από το υψηλότερα ιστάμενο στο κατώτερο κομματικό σώμα, φτάνουμε μέχρι την κομματική βάση. Η όλη αυτή δομή μπορεί να αναπαρασταθεί σαν δενδροειδής δομή, όπως στο παρακάτω σχήμα, όπου κάθε κομματικό σώμα διακλαδίζεται στα σώματα εκείνα από τα οποία είναι ιεραρχικά ανώτερο (μας ενδιαφέρει η διάρθρωση του ''δέντρου'', η μορφή και όχι το περιεχόμενο της κάθε καρτέλας που είναι στο παρακάτω σχήμα τυχαίο):




6) Η ζωντανή κομματική εργασία προϋποθέτει τη νεκρή, παρελθούσα κομματική εργασία. Η νεκρή κομματική εργασία, η ιστορία του κόμματος, διαμορφώνει τους υπερβατολογικούς όρους δυνατότητας της κομματικής παραγωγής. Γράφει ο Μάρξ στην 18 Μπρυμαίρ του Λουβοβίκου Βοναπάρτη:

''Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σα βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών. Και όταν ακόμα οι ζωντανοί φαίνονται σαν ν' ασχολούνται ν' ανατρέψουν τους εαυτούς τους και τα πράγματα και να δημιουργήσουν κάτι που δεν έχει προϋπάρξει, σ' αυτές ακριβώς τις εποχές της επαναστατικής κρίσης επικαλούνται φοβισμένοι τα πνεύματα του παρελθόντος στην υπηρεσία τους, δανείζονται τα ονόματά τους, τα μαχητικά συνθήματά τους, τις στολές τους για να παραστήσουν με την αρχαιοπρεπή αυτή, σεβάσμια μεταμφίεση και μ' αυτή τη δανεισμένη γλώσσα τη νέα σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας''.

Tα ίδια ισχύουν και για την κομματική εργασία που μας ενδιαφέρει εδώ. Οι άνθρωποι που στελεχώνουν το κομματικό σύστημα παράγουν με τη δράση τους πραγματικότητα μέσα σε κομματικές και ιστορικές συνθήκες που δεν επιλέγουν οι ίδιοι αλλά έχουν αποκρυσταλλωθεί ως επιστέγασμα μιας ιστορικής κομματικής παραγωγής. Η παράδοση της νεκρής, παρελθούσας κομματικής εργασίας βαραίνει σαν βραχνάς στο μυαλό της ζωντανής κομματικής εργασίας. Το παρελθόν και η μνήμη επιβάλλεται σαν ιδέα/ιδεώδες πάνω στο παρόν, καθορίζοντας τα όρια και τους σκοπούς της κομματικής δράσης. Τα ''πνεύματα'' του παρελθόντος, τα ονόματα, τα μαχητικά συνθήματα, οι αρχές οργάνωσης και οι πολιτικές αξίες, όλα αυτά κατευθύνουν την ζωντανή κομματική εργασία ως όροι δυνατότητάς της (χωρίς όλους αυτούς τους όρους,που συναπαρτίζουν το κομματικό νόημα, αυτή δεν είναι κομματική, αλλά μη κομματική ή αντικομματική).

7) Το κομματικό σύστημα δεν είναι πράγμα αλλά σχέση. Είναι η βιο-λογική σχέση του συστήματος με το περιβάλλον (όροι και πλαίσιο της ύπαρξής του), και η κοινωνική σχέση των ανθρώπων που είναι φορείς ή αλλιώς ενσαρκώνουν το κομματικό νόημα.

8) Το κομματικό σύστημα έχει, σχηματικά μιλώντας, βάση και εποικοδόμημα. Πάνω στη βάση των πραγματικών, άμεσων, ενεργών παραγωγικών διαδικασιών, εγείρεται ένα σύνολων κανονιστικών αρχών/διατάξεων και κυβερνητικών-στρατηγικών επιλογών (το αντίστοιχο του νομικο-πολιτικού εποικοδομήματος), καθώς και μορφές κομματικής συνείδησης. Η ''βάση'' διακρίνεται στις κομματικές παραγωγικές δυνάμεις, που εξαρτώνται από την επιστημονική και τεχνική επίδοση του κομματικού συστήματος και τις ανθρώπινες κομματικές δυνάμεις, και από τις παραγωγικές σχέσεις που αποτελούν την οργανωτική μορφή που παίρνουν αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις.

Μιλώντας με άλλους όρους, η μηχανική-παραγωγική δραστηριότητα του κομματικού συστήματος εξελίσσεται μέσα σε ένα οργανωτικό-λειτουργικό σχήμα, το οποίο εκφράζεται στο συμβολικό-σημειολογικό σύμπαν, ως κομματικές αρχές, καταστατικά, ντοκουμέντα, γλώσσα, σημαίνοντα και σημαινόμενα. Στην ιεραρχία της γνώσης του κομματικού συστήματος, εκείνος που αντιμετωπίζεται ως γνώστης του κομματικού συστήματος είναι εκείνος που κατέχει την ορθή ερμηνεία της ολότητας του συμβολικού-σημειολογικού εποικοδομήματος ή αλλιώς την Αλήθεια του, που εκφράζει, όπως είπαμε, την οργανωτική και παραγωγική δραστηριότητα του κομματικού συστήματος. Αυτό το σώμα-ερμηνευτής παίζει το μεγαλύτερο ρόλο στην διακυβέρνηση του κομματικού συστήματος, και ιδιοποιείται την κομματική ιδέα ή νόημα, ιδιοποιείται δηλαδή τη ''νεκρή κομματική εργασία'' και θέτει τους όρους της παρούσας και μελλοντικής εργασίας. Η ανεστραμμένη όψη αυτού του κομματικού θεανθρώπινου σώματος, είναι εκείνο το σύνολο μελών που δεν μετέχουν στο αληθές νόημα ή κομματική ιδέα, δεν πληρούν τους όρους κομματικής εργασίας όντας στο περιθώριο ή εκτός του κομματικού συστήματος. Σύμφωνα με το νόμο που περιγράφει ο Girard στα εδώ πολύ διαφορετικά συμφραζόμενα, η συσσώρευση των αντιφάσεων του κομματικού συστήματος εκτονώνεται καθώς αυτές προβάλλονται σε κάποια μέλη της κοινότητας-κόμματος, που καταδικάζονται ως τα ''εξιλαστήρια θύματα'' και ''αποδιοπομπαίοι τράγοι''. Αφού αυτά φορτώνονται όλη την ευθύνη, η αποβολή τους σημαίνει και την κάθαρση του κόμματος από τις αντιφάσεις του. Αυτό κλείνει έναν κύκλο και ανοίγει τον επόμενο κύκλο, στο τέλος του οποίου οι συσσωρευμένες αντιφάσεις πάλι θα ''εκτονωθούν'' κατά τον ίδιο τρόπο.

9) Βασικός πόρος του κομματικού συστήματος είναι ο άνθρωπος (ανθρώπινη παραγωγική δραστηριότητα ως ενεργειακή πρόσληψη-μέλη) αλλά και άλλοι υλικοί-οικονομικοί όροι (έξοδα-δαπάνες για την κομματική λειτουργία κλπ). Η ενεργειακή εξάρτηση του κομματικού συστήματος σημαίνει και το ενδεχόμενο υποταγής του, για λόγους αυτοσυντήρησης, στον φορέα ή γενικότερα στο περιβάλλον από το οποίο είναι εξαρτημένο.

10) Ένα κόμμα είναι (κομματικό) σύστημα, και διακρίνεται από την οργανωτική μορφή του δικτύου (ρευστότητα, χαλαρότητα δεσμών, ελάχιστος καταμερισμός εργασίας, οριζόντιος συντονισμός, όχι σαφές πρόγραμμα, εύκολα αποσυντίθεται, κ.α). Δεν υπάρχει ποτέ το απόλυτο σύστημα και το απόλυτο δίκτυο, κάθε πραγματικό σύστημα με την ευρεία έννοια είναι μια ανάμειξη των δύο τύπων σε διάφορες δοσολογίες.

11) Όσο μαζικοποιείται ένα κομματικό σύστημα, αυξάνει η πολυπλοκότητα και τα διαφορετικά ενδεχόμενα συνδυασμών των δράσεων, επιθυμιών, αναγκών κλπ των μελών. Έτσι αναδύεται αυθόρμητα η ανάγκη ''απομείωσης της πολυπλοκότητας'' με την εισαγωγή οργανωτικών-διοικητικών/θεσμικών μέτρων.

12) Ένα κομματικό σύστημα βρίσκει την ισορροπία δυνάμεων, πρακτικών και επικοινωνίας μεταξύ των μελών του ώστε να μπορεί να παραχθεί και να αναπαραχθεί. Η ισορροπία αυτή είναι κάτι ανάλογο (σε άλλο, μη οικονομικό επίπεδο) με το ''νόμο της αξίας''. Κάθε κομματικό μέλος ενσωματώνει μια κομματική αξία, που προκύπτει από τη συνδυασμένη κομματική παραγωγή, και αποτελεί αφαίρεση από τις επιμέρους κομματικές εργασίες που τις συνέχει. Μαζί προυποτίθεται και αφαίρεση της ''μέσης κομματικής εργασίας'' άρα και του ''μέσου κομματικού μέλους''. Στη βάση αυτής της αξίας αναπτύσσεται μια αξιολογική κλίμακα. Κάποιοι συγκεντρώνουν μέγεθος μεγαλύτερης κομματικής αξίας και κάποιοι μικρότερης. Όλοι όμως είναι ίσοι ως προς το γεγονός της συμμετοχής τους στο κοινό, αφηρημένο κομματικό μέτρο. Έτσι δημιουργείται μια ιεραρχία και πολλαπλά επίπεδα. Χοντρικά, από το ''μέσο ποσό'' και πάνω της κλίμακας έχουν τα ανώτερα στρώματα, και από εκεί προς τα κάτω τη ''βάση''. Τα μεσαία στρώματα λειτουργούν σαν ''ιμάντες μεταβίβασης'' των πληροφοριών από τα κάτω προς τα πάνω και το αντίστροφο, σύμφωνα με τον παραλληλισμό του Ι. Στάλιν.

13) Με την παραπάνω ιεραρχία συνδέονται οι τάσεις ''γραφειοκρατικοποίησης'', όταν κάθε στρώμα και κάθε επιμέρους κομματικό σώμα ή όργανο (το κόμμα ως οργανισμός, σώμα με όργανα) αυτονομείται. Η ποσοτική διαφορά αξίας στην κομματική αξιολογική κλίμακα γίνεται ποιοτική διαφορά και αυταξία, με τη λογική που ο Νίτσε έλεγε πως μια ποσοτική διαφορά δύναμης είναι και ποιοτική διαφορά (βλ. την ανάλυση του Ντελέζ για τον Νίτσε). Οι τάσεις αυτές πρέπει να συγκρούονται με αντιτάσεις, όπως η οριζόντια και όχι κάθε** επικοινωνία μεταξύ των διαφόρων επιπέδων (οριζόντια επικοινωνία σημαίνει πως κάθε επίπεδο βρίσκεται στο ίδιο ύψος με κάθε άλλο και μπορεί να επικοινωνεί άμεσα με το καθένα, πχ το κατώτερο με το ανώτερο επίπεδο), με την ανακλητότητα των φορέων της κομματικής αξίας και την εναλλαγή των αξιωμάτων, κ.α

14) Κάθε κομματικό σύστημα, διαμορφώνοντας το ''μέσο κομματικό μέλος'' με μικρότερη ή μεγαλύτερη ομοιομορφία, διαμορφώνει και μια κομματική μαζική ψυχολογία, ένα κομματικό ψυχικό δυναμικό-ασυνείδητο. Τα μέλη μιας πολιτικής οργάνωσης συμπεριφέρονται με λίγο ως πολύ ομοιόμορφο τρόπο σε αρκετά ζητήματα, έχουν κοινά ''εξαρτημένα αντανακλαστικά'', όνειρα, επιθυμίες, μια ελάχιστη κοινή ψυχοπαθολογία.

15) Το επαναστατικό κομμουνιστικό κόμμα θέλει να άρει τον εαυτό του διαμορφώνοντας τους όρους εκείνους που καθιστούν ικανές τις επαναστατημένες δυνάμεις να πάρουν την υπόθεση στα χέρια τους. Θέτει τον εαυτό του ως εργαλείο, ως τεχνικό μέσο για τον σκοπό αυτό. Προστατεύει την εργατική τάξη και τα σύμμαχα στρώματα από τις επιθέσεις των αντιπάλων. Μεταβιβάζει πληροφορίες θεωρίας, στρατηγικής, τακτικής και πρακτικής, ώστε να εκλείψει η ίδια η αναγκαιότητά του. Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά του επαναστατικού κομματικού συστήματος από κάθε άλλο κομματικό σύστημα.

16) Για να είναι δυνατή η αυτοκριτική του επαναστατικού κόμματος πρέπει να θέσει τον εαυτό του ως σύστημα και να αναλύσει τις αντιφάσεις του. Καθώς μια τέτοια αυτεπίγνωση είναι οριακά αδύνατη, το επαναστατικό κόμμα πρέπει να έχει ένα εξωτερικό σημείο θέασης που λειτουργεί σαν καθρέφτης των ελαττωμάτων του, σε ενότητα αλλά και διαφορά με αυτό. Το σημείο αυτό, που βρίσκεται εκτός αλλά και εντός του κόμματος, είναι οι ερευνητικές-κριτικές ομάδες της εργατικής τάξης και των συμμάχων [της], που εντοπίζουν αντιφάσεις του και καλούν το κομματικό σύστημα να τις επιλύσει.

Πιστεύω ότι αυτή η κατεύθυνση της μελέτης του επαναστατικού κόμματος είναι αρκετά γόνιμη και χρήσιμη, και ότι πρέπει να πυροδοτηθεί ένας ευρύτερος προβληματισμός στη βάση αυτή.

------------------------------------------------------
* Έχω την εντύπωση ότι ο Ονειρμός εννοεί "στρατηγικό" - εάν έχω δίκιο, πρόκειται περί μιας ενδιαφέρουσας γλωσσικής παραδρομής.

** Πιθανότατα εννοεί: "η οριζόντια και όχι κάθετη επικοινωνία".

Υ. Γ.: Το κείμενο είναι πολύ ενδιαφέρον, και εάν δεν απατώμαι, αποτελεί επεξεργασία ενός παλαιότερου που είχε δημοσιευθεί με αφορμή το ρόλο των σχημάτων της ΕΑΑΚ στο Τάξ(ε)ις και Ηθική (εδώ και μήνες κάθεται εξ ευωνύμων της Δυνάμεως στον παράδεισο των ιστολογίων). Προσέθεσα δυο-τρία σημεία στίξης και μια αγκύλη, καθώς και τις υποσημειώσεις με τους αστερίσκους, που ορθώς νομίζω επισημαίνουν κάποιες αβλεψίες. Συμμερίζομαι σε γενικές γραμμές τον προβληματισμό και τη συλλογιστική του, εάν εξαιρέσει κανείς βέβαια τις τελετουργικές αναφορές στον "επαναστατικό" ή "κομμουνιστικό" χαρακτήρα του υπό εξέταση κομματικού σχηματισμού - και χρησιμοποιώ τα εισαγωγικά όχι από έλλειψη σεβασμού, αλλά επειδή άξιος κομμουνιστής είναι μόνο αυτός που λιβανίζει δεόντως την εργατική τάξη, το λαό και καταφέρεται αντιστοίχως εναντίον των μονοπωλίων και του κράτους του Ιζ... των ΗΠΑ (καθήκοντα στα οποία οι καταβληθείσες από τον Ονειρμό προσπάθειες έχουν έως τώρα, ομολογουμένως, κριθεί ανεπαρκείς). - Κ.

Πηγή: το δημοκρατικό σοσιαλιστικό ιστολόγιο Die Bestimmung des Menschen