Κυριακή 9 Ιουνίου 2013

Επιστροφή της αρχής της πραγματικότητας - παρουσίαση του Μπρούνο Λατούρ από τον Γκρέιαμ Χάρμαν*



Αυτή την εβδομάδα, το Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο του Καΐρου καλωσορίζει τον Μπρούνο Λατούρ ως Διακεκριμένο Επισκέπτη Καθηγητή Φιλοσοφίας. Ο Λατούρ διδάσκει στο Κέντρο Κοινωνιολογίας της Καινοτομίας στην École des Mines του Παρισιού. Μαζί με τη φημισμένη του ευστροφία ως κοινωνιολόγος, ανθρωπολόγος, και ιστορικός της επιστήμης και της τεχνολογίας, ο Λατούρ έχει αναδυθεί ως ίσως ο πλέον πρωτότυπος φιλόσοφος στην Ευρώπη σήμερα. Η επίσκεψη του στο ΑΠΚ σηματοδοτεί την πρώτη παρουσίαση των ιδεών του σε αιγυπτιακό κοινό.

Τις πρόσφατες δεκαετίες ο κόσμος της διανόησης έχει αισθανθεί την επίδραση των μειζόνων μορφών του γαλλικού μεταμοντερνισμού, καθώς οι Μισέλ Φουκώ, Ζακ Λακάν, και Ζακ Ντερριντά έχουν γίνει οικεία ονόματα. Όλες αυτές οι μορφές, αλλά κυρίως οι Λακάν και Ντερριντά, δείχνουν την αξιοσημείωτη επιρροή του Γερμανού φιλοσόφου Μάρτιν Χάιντεγγερ, ο οποίος έγινε γνωστός το 1927 με το αριστούργημα του Είναι και Χρόνος. Από πολλές πλευρές, το έργο του Χάιντεγγερ θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η συνέχιση μιας ακόμη προγενέστερης και σπουδαιότερης φιλοσοφικής έξαρσης στη Γερμανία: της λεγόμενης “Κοπερνίκειας Επανάστασης” του Ιμμάνουελ Καντ. Το 1781, ο Καντ δημοσίευσε την Κριτική του Καθαρού Λόγου, στην οποία οι παραδοσιακές μορφές μεταφυσικής δέχτηκαν ένα καταστροφικό πλήγμα του οποίου οι συνέπειες γίνονται ακόμη αισθητές σήμερα. Ενώ οι μεγάλοι κλασσικοί φιλόσοφοι ελεύθερα πραγματεύονταν μεταφυσικά ζητήματα όπως της δομής του χώρου και του χρόνου, της φύσης της ψυχής, και των ουσιωδών και συμπτωματικών ιδιοτήτων των αντικειμένων, ο Καντ έθεσε ένα τέλος σε αυτού του είδους τη φιλοσοφία με ένα ξακουστά ριζοσπαστικό βήμα. Στην οπτική του Καντ, η φιλοσοφία είναι αδύνατη εάν αποπειράται να πραγματευτεί τα πράγματα όπως είναι καθεαυτά· επομένως, είναι αναγκαίο να περιοριστούμε στην πραγμάτευση των τρόπων ανθρώπινης πρόσβασης στον κόσμο. Από τη στιγμή που κανείς από μας δεν μπορεί να εξέλθει των ορίων που τίθενται από τη φύση της ανθρώπινης νόησης, η φιλοσοφία πρέπει να γίνει ταπεινότερη, περιοριζόμενη σε μια θεωρία της φύσης και των ορίων της ανθρώπινης εμπειρίας. Ένα αποτέλεσμα αυτής της επανάστασης ήταν η εγκατάλειψη άμεσων ισχυρισμών για τη φύση της πραγματικότητας καθεαυτήν προς όφελος νέων εμμονών με τη γλώσσα, τη λογική, την αισθητηριακή αντίληψη, τις διαθέσεις, ή την ερμηνεία των κειμένων – εμμονές που καθορίζουν το έργο σχεδόν κάθε σημαντικού φιλοσόφου τους δυο τελευταίους αιώνες. Από τον Καντ και μετά, οι φιλόσοφοι είτε κατέφυγαν σε κάποιο προνομιακό κενό μεταξύ των ανθρώπων και ενός ατελώς γνώσιμου κόσμου, είτε επέμειναν εξαρχής ότι υπάρχει μονάχα ένα παίγνιο φαινομένων και καθόλου πράγματα καθεαυτά. Αλλά προς οποιαδήποτε κατεύθυνση και να ριχτεί το ντόμινο, σε αμφότερες τις περιπτώσεις είναι το ανθρώπινο ον που βρίσκεται στο επίκεντρο της φιλοσοφίας. 

Ο Λατούρ απορρίπτει εντελώς αυτή την παράδοση, γεγονός που δίνει στη φιλοσοφία του έναν εντυπωσιακό και παράδοξο αέρα. Ενώ οι Λακάν και Ντερριντά απηχούν πιστά τις ανακαλύψεις της μετα-καντιανής φιλοσοφίας, ο Λατούρ επικαλείται ένα αρκετά διαφορετικό σύνολο συμμάχων, περιλαμβανομένων ανορθόδοξων μορφών όπως οι Μισέλ Σερ, Ζιλ Ντελέζ, Ιζαμπέλ Στανζέρ, Πέτερ Σλότερντάικ, και των σκοτεινών Γάλλων στοχαστών Γκαμπριέλ Ταρντ και Ετιέν Σουριώ. Ωστόσο το σημαντικότερο πρότυπο του είναι πιθανότατα ο ντροπαλός αλλά τολμηρός Βρετανός φιλόσοφος Άλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ, το καλύτερο έργο του οποίου τοποθετείται χρονικά στην ίδια περίοδο με εκείνο του Χάιντεγγερ. Ήταν ο Γουάιτχεντ ο οποίος προέβη στην πρώτη μετωπική πρόκληση προς την καντιανή παράδοση, ενθαρρύνοντας μιαν επιστροφή στους διανοητικούς τζογαδόρους της φιλοσοφίας του δεκάτου εβδόμου αιώνα, με τις ατρόμητες απόπειρες τους να ορίσουν τη φύση του Θεού, του χρόνου, της ψυχής, και της φυσικής ύλης. Το είδος μεταφυσικής του Λατούρ είναι πολύ πιο γειωμένο από εκείνο του Γουάιτχεντ, αποφεύγοντας την κοσμολογική θεωρητικολογία προς όφελος λεπτομερών μελετών νομικών συστημάτων, εργαστηριακών πειραμάτων και δικτύων του μετρό. Αλλά ο Λατούρ ενώνεται με τον Γουάιτχεντ στην κοινή τους άποψη ότι όλες οι μορφές πραγματικότητας θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν ισότιμα. Οι φιλόσοφοι δε θα έπρεπε να μιλούν μόνο για την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά επίσης για ιούς, δέντρα, στρατούς, φήμες, πλανήτες, υπολογιστές, και μαϊμούδες. Όλα αυτά τα πράγματα είναι δράστες/ηθοποιοί [actors] στο δράμα του κόσμου, και [είναι] όλα εγκλωβισμένα σε συνεχείς διαπραγματεύσεις ή ανταλλαγές ισχύος – των ανθρώπων περιλαμβανομένων. Αυτή είναι η διάσημη “θεωρία του δράστη-δικτύου” [actor-network theory] που είναι τόσο ευρέως συνδεδεμένη με το όνομα του Λατούρ. 

Ο Λατούρ γεννήθηκε το 1947 στην Μπον κοντά στη Ντιζόν, από τη γνωστή οικογένεια οινοπαραγωγών του Λουί Λατούρ. Μετά από μιαν αυστηρή κλασσική εκπαίδευση, ακολούθησε τις υποχρεώσεις υπηρεσίας στο έθνος στην Ακτή Ελεφαντοστού. Ενώ ήταν εκεί, αναστοχάστηκε πάνω στις αρετές της ανθρωπολογίας, η οποία είχε φανεί ως καλύτερα εξοπλισμένη από τη φιλοσοφία για να πραγματευτεί πολυάριθμες διαστάσεις της πραγματικότητας επί ίσης βάσεως – τέχνη, γλώσσα, θρησκεία, γεωργία, νομολογία, δεισιδαιμονίες, και στρατιωτικές υποθέσεις. Αργότερα, επηρεάστηκε από τη λεγόμενη Σχολή Κοινωνιολογίας της Επιστήμης του Εδιμβούργου, ξακουστής για το “Ισχυρό Πρόγραμμά” της που επιχειρηματολογεί υπέρ της [θέσης της] κοινωνικής κατασκευής της πραγματικότητας. Ενώ σταδιακά αποκοβόταν από αυτή την επίδραση, ο Λατούρ συνέγραψε το πρώτο του βιβλίο με τον συνάδελφο Στηβ Γούλγκαρ, Η Ζωή του Εργαστηρίου (1979), το οποίο εξετάζει λεπτομερώς τη διαδικασία επιστημονικής ανακάλυψης στο εργαστήριο. Ο αρχικός υπότιτλος του βιβλίου, “Η Κοινωνική Κατασκευή των Επιστημονικών Δεδομένων”, συντομεύθηκε αργότερα σε “Η Κατασκευή των Επιστημονικών Δεδομένων”, και όχι για λόγους συντομίας: ο νέος υπότιτλος, αρνούμενος λεπτοφυώς ότι η κοινωνία κατασκευάζει γεγονότα περισσότερο από τη φύση, σηματοδοτεί ήδη τη γέννηση της ανεξάρτητης θέσης του Λατούρ. 

Η θέση αυτή γίνεται πλήρως εμφανής στο κλασσικό βιβλίο του Λατούρ του 1984 πάνω στις ιατρικές ανακαλύψεις του Λουί Παστέρ, μεταφρασμένο στα εγγλέζικα ως Η παστερίωση της Γαλλίας. Το βιβλίο αυτό μας δίνει ένα νέο ύφος γραφής της ιστορίας της επιστήμης και έναν νέο τρόπο ανάλυσης της διαμόρφωσης της αλήθειας. Ενώ ετοίμαζε αυτό το βιβλίο, ο ακούραστος Λατούρ όχι μόνο μελέτησε εξαντλητικά τα γραπτά του ίδιου του Παστέρ, αλλά ερεύνησε τη μείζονα ιατρική λογοτεχνία της Γαλλίας από το 1870 ως το 1919, προσπαθώντας να μετρήσει την πρόοδο της παστεριανής επανάστασης στη βιολογία. Από τη μία μεριά, ο Λατούρ αναγκάστηκε να απορρίψει τη συνήθη εικόνα του Παστέρ ως ενός μεγάλου υπερήρωα της γνώσης ο οποίος έφερε φως για πρώτη φορά στον συρφετό των αμαθών Γάλλων γιατρών. Εάν ο Παστέρ ήταν σε θέση να δείξει τη σύνδεση μεταξύ πολύτιμων λίθων και ασθένειας, δεν το έκανε τραβώντας μια κουρτίνα και δείχνοντας μια προηγουμένως κρυμμένη απόλυτη αλήθεια. Απεναντίας, έπρεπε να θέσει σε κίνηση πολυάριθμους δράστες και να σχηματίσει συχνά πολύπλοκες συνδέσεις μεταξύ τους, κάνοντας διεπαφές μεταξύ του κινήματος υγιεινής του δεκάτου ενάτου αιώνα, των κουρασμένων από τους νοσούντες εργάτες ιδιοκτητών εργοστασίων, λυσσασμένων σκυλιών, ακαδημαϊκών περιοδικών, δειγμάτων ιστών, φιαλών, και δοχείων. Καθένα από αυτά τα αντικείμενα συνεισέφερε με τον τρόπο του στην υποστήριξη ή την αντίσταση στις θεωρίες του Παστέρ. Ο ρόλος των μικροβίων στην ασθένεια δεν ήταν ένα χτυπητό απομονωμένο γεγονός που απεκαλύφθη δια παντός σε μια στιγμή, αλλά έπρεπε να καθιερωθεί μέσω εκείνου που ο Λατούρ αποκαλεί “δοκιμασίες δύναμης”, ζυγίζοντας προσεκτικά τα διάφορα στοιχεία που μιλούσαν τόσο υπέρ όσο και κατά της υποθέσεως. Αλλά από την άλλη μεριά, ο Λατούρ ήταν επίσης υποχρεωμένος να απορρίψει κάθε κατασκευασιοκρατική θεώρηση των ανακαλύψεων του Παστέρ. Στην τελική, παιδιά αρρωσταίνουν από μικρόβια και όχι από αυθαίρετες κοινωνικές δυνάμεις, ενώ η δριμεία αντίσταση των συναδέλφων του Παστέρ δεν ήταν μόνο η διεφθαρμένη σοφιστεία μετρίων κακοποιών, αλλά απλά ένας διαφορετικός τρόπος εκτίμησης των δοκιμασιών δύναμης μεταξύ πραγματικών αντικειμένων. Κατ' αυτόν τον τρόπο η αρχή της πραγματικότητας, η οποία τείνει να εκλείψει εντελώς από τους κοινωνικούς κονστρουξιονιστές του Εδιμβούργου, βεβαιώνεται στην καρδιά του βιβλίου του Λατούρ. Ήδη, τον βλέπουμε να ακολουθεί το τρίτο μονοπάτι μεταξύ παραδοσιακού ρεαλισμού και κοινωνικού κονστρουξιονισμού, την εναλλακτική οδό για την οποία έχει γίνει διάσημος.

Ο Λατούρ τελειώνει το λεπτομερές έργο του πάνω στον Παστέρ με μια σύντομη φιλοσοφική πραγματεία που λέγεται “Μη-αναγωγές” [“Irreductions”], [και που αποτελεί] σίγουρα το σημαντικότερο παράρτημα σε φιλοσοφικό βιβλίο της δεκαετίας του 1980. Αυτή η πραγματεία δείχνει τη βαριά επίδραση του Νίτσε, όχι μόνο στο αφοριστικό της ύφος, αλλά στο περιεχόμενο της επίσης. Το νόημα της “μη-αναγωγής” είναι ότι κανένα αντικείμενο δεν είναι εγγενώς είτε αναγώγιμο είτε μη αναγώγιμο σε οποιοδήποτε άλλο. Όλες οι οντότητες, ανεξαρτήτως του αν είναι φυσικές ή τεχνητές, ανθρώπινες ή μη-ανθρώπινες, διαγκωνίζονται για θέση στο ίδιο σύμπαν, αντιστεκόμενες ή θρυμματιζόμενες ή παραδιδόμενες η μία στην άλλη. Όλες οι δυνάμεις βρίσκονται σε μια ίση φιλοσοφική βάση, ανεξαρτήτως του αν είναι επιστημονικά γεγονότα, φυσικές εκρήξεις, κυβερνητικά διατάγματα, απόκρυφες προλήψεις, ή κύρια άρθρα εφημερίδων. Μολονότι κάθε μια από αυτές τις οντότητες ενδέχεται να έχει ισχυρότερες ή πιο αδύναμες αξιώσεις αλήθειας, οι αξιώσεις αυτές μπορούν να διαχωριστούν μόνο μέσω δοκιμασιών δύναμης στις οποίες τα αντικειμενικά στοιχεία παίζουν έναν προεξέχοντα αλλά όχι αποκλειστικό ρόλο, από κοινού με τη ρητορική, το έθος, και κάποιες φορές την ωμή βία - θυμίζοντας την ενδιάμεση τοποθέτηση του Αριστοτέλη μεταξύ του Πλάτωνα και των σοφιστών. Αρνούμενος ότι κάποια συγκεκριμένη ζώνη πραγματικότητας έχει εγγενώς προνόμιο επί των άλλων, ο Λατούρ προεκτείνει τη μεταμοντέρνα κριτική της μεταφυσικής. Αλλά με ένα βαθύτερο νόημα, αναβιώνει τη μεταφυσική πηγαίνοντας πέρα από την ανθρώπινη σφαίρα στον κόσμο ως όλον, επιτρέποντας στους φιλοσόφους να μιλούν όχι μόνο για την ανθρώπινη νόηση, αλλά επίσης για άτομα, εργοστάσια, πυρηνικές κεφαλές, ή αρώματα. 

Το 1991, ο Λατούρ δημοσίευσε ένα βιβλίο που συχνά θεωρείται ως κάποιου είδους μανιφέστο: το Ουδέποτε Υπήρξαμε Μοντέρνοι (πρόσφατα μεταφρασμένο στα Αραβικά). Το βιβλίο αυτό είναι πιθανότατα η καλύτερη εισαγωγή στη φιλοσοφία του, αρκετά μεστό και διαυγές ώστε να διαβαστεί σε δυο μέρες. Σύμφωνα με τον Λατούρ, η νεωτερικότητα φιλοδοξεί να αναλάβει μια διπλή αποκαθαρτική κίνηση: το επιστημονικό δεδομένο πρόκειται να καθαρθεί από οιεσδήποτε κοινωνικές προκαταλήψεις, ενώ η κοινωνική πραγματικότητα πρόκειται να ερμηνευθεί ως η αυθαίρετη παραγωγή ανθρώπινων διευθυντών [decision-makers]. Όθεν και οι άγριες ταλαντεύσεις των σύγχρονων διανοουμένων μεταξύ αλαζονικού σκληροπυρηνικού ρεαλισμού και κοινωνικής κονστρουξιονιστικής σοφιστικής. Αυτή η αμοιβαία καραντίνα που διαχωρίζει την κοινωνία από τη φύση είναι ουσιωδώς η ίδια διάκριση [με εκείνην] που έγινε από τον Καντ μεταξύ ενός δομημένου αλλά περιορισμένου κόσμου φαινομένων και ενός απατηλού υπογείου [κόσμου] απόλυτων πραγμάτων καθεαυτά. Αλλά η διάκριση αυτή τίθεται εν αμφιβόλω από την αχαλίνωτη εξάπλωση των υβριδίων, [δηλαδή] αντικειμένων που δεν είναι τόσο εύκολα ταξινομήσιμα ως φύση ή πολιτισμός. Αυτά τα υβρίδια είναι παντού: ο Λατούρ σημειώνει ότι μια μόνο διαμάχη πάνω στα αντισυλληπτικά θα φέρει στο παιχνίδι “τον Πάπα, Γάλλους επισκόπους, τη Monsanto [αμερικανική πολυεθνική βιοτεχνολογίας], τους φαλλοπιανούς σωλήνες [σάλπιγγες], και μερικούς τεξανούς φονταμενταλιστές,” όλοι εκ των οποίων βγαίνουν μπροστά για να προβούν σε διάφορους ισχυρισμούς υπέρ και κατά του υπό διερώτηση χαπιού. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι ένα τέρας του Φρανκενστάιν δημιουργημένο από επιστημονικά δεδομένα και τις αποφάσεις παγκοσμίων συνεδρίων. Εκείνο που έχουμε δεν είναι ούτε αμιγής φύση ούτε αμιγής κοινωνία, αλλά ένα παρδαλό Κοινοβούλιο των Πραγμάτων. Και μολονότι οι προηγμένες κοινωνίες τείνουν να παράγουν υβριδικά αντικείμενα με τους πλέον προφανείς τρόπους, τα υβρίδια ήταν στην πραγματικότητα πάντοτε μαζί μας. Το σύμπαν δε χωρίζεται σε δυο διακριτές ζώνες, όπως θα το ήθελε ο Καντ, αλλά σε εκατομμύρια δραστών οι οποίοι αντιστέκονται και γνέφουν ο ένας στον άλλο. Ουδέποτε υπήρξαμε μοντέρνοι – τουτέστιν, ουδέποτε ήμαστε στη θέση του να κάνουμε μια τελική, ριζική τομή μεταξύ φύσης και κοινωνίας. Δεν υπάρχει καμία συγκεκριμένη ιστορική στιγμή κατά την οποίαν οι άνθρωποι μεταβαίνουν από την αφελή πεποίθηση στον κριτικό διαφωτισμό, αλλά πάντοτε μόνο μια επαναδιευθέτηση της αλυσίδας αντικειμένων και δυνάμεων. Και από τη στιγμή που δεν υπήρξαμε ποτέ μοντέρνοι, δεν υπάρχει κανένα απόλυτο κενό μεταξύ των υποτιθέμενων “νεωτερικών” και των “μη-νεωτερικών” κοινωνιών.  

Όπως ενδεχομένως αναμενόταν, η μέση οδός του Λατούρ δέχτηκε επιθέσεις και από τα δύο άκρα. Στα μάτια της Σχολής του Εδιμβούργου, ο Λατούρ είναι τώρα ένας ξεπουλημένος στον πατροπαράδοτο αφελή ρεαλισμό, όπως εκφράστηκε με τον πλέον ζωηρό τρόπο στο άρθρο του 1999 του Ντέιβιντ Μπλουρ “Αντι-Λατούρ”. Εν τω μεταξύ, πολλοί στις σκληρές επιστήμες έβλεπαν τον Λατούρ ως έναν ακόμη Γάλλο σκεπτικιστή  της πραγματικότητας, όπως φαινόταν από την αινιγματική περίληψη του έργου του από τον Άλαν Σόκαλ στην κακόφημη απάτη του στο [περιοδικό] “Κοινωνικό Κείμενο”. Ωστόσο η κατηγορηματική θέση του Λατούρ είναι ότι ούτε τα φυσικά γεγονότα ούτε οι κοινωνικές δυνάμεις ούτε οι κειμενικοί λόγοι [textual discourses] αποτελούν το σύνολο της πραγματικότητας. Η φιλοσοφία του κάνει λόγο για μιαν απόλυτη δημοκρατία των αντικειμένων. 

Ανάμεσα στα πρόσφατα έργα του Λατούρ, Η Ελπίδα της Πανδώρας (1999) και Η Πολιτική της Φύσης (αναμένεται προσεχώς στα εγγλέζικα [2004]) είναι οι πληρέστερες διακηρύξεις της νέας φιλοσοφικής του θέσης. Το 2002 παρασύρθηκε σε μια νέα καριέρα ως έφορος τέχνης, καταλήγοντας στην επιτυχημένη έκθεση “Εικονοκλασία” [“Iconoclash”, εικονομαχία, εικονοσύρραξη] στην Καρλσρούη της Γερμανίας. Η επίσκεψη του Λατούρ προσφέρει στην κοινότητα του Καΐρου μια σπάνια ευκαιρία να ακούσουν έναν σημαντικό φιλόσοφο του οποίου το έργο είναι ακόμη στην πρώτη φάση ανάπτυξης.

----------------------------------------------------------------------
* Παρουσιάζουμε μια σύντομη -προ δεκαετίας γραμμένη- παρουσίαση του Μπρούνο Λατούρ από τον Γκρέιαμ Χάρμαν, με αφορμή μια διάλεξη που θα έδινε ο πρώτος. Πρόχειρη μετάφραση από τα εγγλέζικα - Weltschmerz K.