Να ξανασκεφτούμε τον Άγγελο Ελεφάντη

ΠENTE ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ Α. ΕΛΕΦΑΝΤΗ: ΜΙΑ ΔΙΑΡΚΗΣ ΑΠΟΥΣΙΑ

Μια συζήτηση με τον Χάρη Γολέμη και τον Αριστείδη Μπαλτά

με αφορμή την εκδήλωση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς «Ένα κρασί για τον Άγγελο», την Τρίτη 4 Ιουνίου

επιμέλεια: Στρατής Μπουρνάζος

Πέντε χρόνια συμπληρώθηκαν την Τετάρτη 29 Mαΐου από τον θάνατο του Άγγελου Ελεφάντη και το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς  μας καλεί, μεθαύριο Τρίτη, στην αυλή του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, στο Θησείο, σε μια βραδιά με τίτλο «Ένα κρασί για τον Άγγελο», όπου θα συζητήσουμε για τον Άγγελο, τον Πολίτη και την πολιτική (προηγήθηκε, την Τρίτη 28.5, η εκδήλωση που οργάνωσε ο «Πουλαντζάς» μαζί με τους Φίλους του περιοδικού Ο Πολίτης στην Πάτρα, με πρωτοβουλία της Βαρβάρας Δεσποινιάδου, και ομιλητές τη Σία Αναγνωστοπούλου, τον Γιάννη Ζαρκάδη και τον Στρατή Μπουρνάζο). Την Τρίτη, «με τον τρόπο του Άγγελου Ελεφάντη», θα ανταμώσουμε, θα πιούμε, θα τραγουδήσουμε και θα μιλήσουμε. Επίσης, θα πάρουμε στα χέρια μας το βιβλίο Για τον Άγγελο. Στη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη, 1936-2008 (έκδοση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς) μια συναγωγή κειμένων για τον Άγγελο και τον Πολίτη, γραμμένων λίγο μετά τον θάνατό του, το οποίο μόλις εκδόθηκε. Με την ευκαιρία της εκδήλωσης μιλήσαμε με τον Χάρη Γολέμη και τον Αριστείδη Μπαλτά, διευθυντή και πρόεδρο αντίστοιχα του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς. Τη συζήτηση την είχαμε προγραμματίσει να γίνει στο εντευκτήριον των «Ενθεμάτων» ή στον «Πουλαντζά». Πλην όμως, τελικά, διεξήχθη στο Ευγενίδειο Θεραπευτήριο, όπου βρέθηκε ο Αριστείδης για εξετάσεις. Μάχιμος, στο κρεβάτι και τις πολυθρόνες του πόνου, συζήτησε με τον Χάρη — σε συνθήκες ελαφρώς διαφορετικές, είναι αλήθεια, από την αυλή της Κέκροπος, αλλά με ισοδύναμο πάθος και διάρκεια, όπως τότε.

ΕΝΘΕΜΑΤΑ

Αριστείδης Μπαλτάς: Πέντε χρόνια απουσίας είναι πολλά – ιδίως όταν ο πολιτικός χρόνος είναι τόσο πυκνός, και γενικά, αλλά και ειδικότερα για την Αριστερά. Εγώ προσωπικά, αλλά και πολλοί άλλοι, είχαμε πολλές φορές το ερώτημα, στα χρόνια αυτά, τι θα έλεγε ο Άγγελος για το ένα ή το άλλο, πώς θα τοποθετούνταν στο δείνα, τι καινούργια ιδέα θα μας έφερνε. Σκεφτήκαμε να γίνει μια ανοιχτή κουβέντα επ’ αυτού. Όχι με τη μορφή της τυπικής επετειακής εκδήλωσης («τι σπουδαίος διανοούμενος ήταν» κλπ. κλπ.), αλλά με έναν τρόπο που του ταιριάζει – άρα με ένα κρασί. Το ξέρετε, οι πιο ενδιαφέρουσες και μακρές συζητήσεις με τον Άγγελο γίνονταν στο κρασί. Και ελπίζουμε ότι η εκδήλωση της Τρίτης θα πάρει και αυτό τον χαρακτήρα.

Χάρης Γολέμης: Ακόμα κι αν θα διαφωνούσαμε σε κρίσιμα θέματα, η παρουσία του σήμερα θα ήταν καθοριστική. Η συζήτηση μαζί του, ακόμα και οι καυγάδες, άνοιγαν δρόμους, ιδιαίτερα σε θέματα της στρατηγικής της Αριστεράς.

Α. Μπαλτάς: Άνοιγε τη συζήτηση σε έναν ορίζοντα έλλογης συμφωνίας.

Χ. Γολέμης: Πολλές από τις σημαντικότερες συζητήσεις που έχουμε κάνει με τον Άγγελο ήταν τρώγοντας και πίνοντας. Είτε στον σπίτι του είτε στο εστιατόριο του «Τζάρου» στην Πλάκα είτε στο μέσα δωμάτιο των γραφείων του Πολίτη στη Ζωναρά είτε στα φεστιβάλ. Ο Άγγελος ήταν παρών σε όλα τα φεστιβάλ, από τα πρώτα της Αυγής-Θούριου μέχρι τα αντιρατσιστικά. Και δεν πήγαινε απλώς, αλλά έψηνε σουβλάκια, έκοβε αποδείξεις, έβγαζε τις μπύρες από τα βαρέλια.

Η εκδήλωση της Τρίτης είναι ένα πρώτο βήμα σε μια γενικότερη αποτίμηση του έργου του. Θυμίζω, εδώ, ότι ο Άγγελος Ελεφάντης υπήρξε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς από την ίδρυσή του μέχρι τη μέρα που πέθανε. Ήδη έχουμε κάνει κάποιες προκαταρκτικές συζητήσεις με τον Σπύρο Ασδραχά και τα ΑΣΚΙ, που θα μπορούσαν να καταλήξουν στην οργάνωση ενός «συνεδρίου», όπου θα ερευνούσαμε και θα συζητούσαμε πιο επισταμένα την όλη πολιτική και πολιτισμική συνεισφορά του στην ελληνική Αριστερά αλλά και γενικότερα. Προς θεού, δεν έχουμε στο μυαλό μας ένα κλασικό πανεπιστημιακό συνέδριο! Όταν πέθανε ο Νίκος Πουλαντζάς, ο Άγγελος στην Αυγή τόνιζε την πολιτική παρέμβαση που έκανε με τα γραπτά του ο φίλος και σύντροφός του ως μαχητής της Αριστεράς, σαρκάζοντας εκείνους που ήθελαν να ασχοληθούν απλώς ακαδημαϊκά με το έργο του, στο πλαίσιο κάποιας έδρας… «πουλαντζολογίας». Δεν θα τιμούσαμε τη μνήμη του, λοιπόν, αν κι εμείς κάναμε ένα συνέδριο… «ελεφαντολογίας».

Σε ποια λογική, λοιπόν, σήμερα, θα πούμε ότι πρέπει να ξαναδιαβάσουμε, οι αριστεροί, τον Ελεφάντη (όπως έγραφε ο Άγγελος για τον Αλτουσέρ και τον Πουλαντζά), και ιδίως οι νεότεροι; Γιατί να ξαναδιαβάσουν τα κείμενα του Ελεφάντη, και γενικότερα τον Πολίτη;

Α. Μπαλτάς: Προτείνω να κάνουμε ένα νοητικό πείραμα, όπως λένε οι φυσικοί. Παίρνουμε το τεύχος 5, λ.χ., του Πολίτη, αφαιρούμε κάποια κείμενα και αναφορές στενά συνδεδεμένες με την επικαιρότητα, πιθανόν και μερικά ονόματα πολύ αναγνωρίσιμα. Και το κυκλοφορούμε σαν τεύχος με κείμενα που γράφτηκαν σήμερα. Αν τα ξαναδιαβάσουμε χωρίς ημερομηνία και υπογραφές, θα δούμε πόσο δραστικά είναι σήμερα, θα ανακαλύψουμε στοιχεία διαχρονικότητας που τα έχει καλύψει η τύρβη. Σε αυτή τη λογική, λοιπόν, προφανώς να διαβάζουμε Ελεφάντη αλλά όχι για να κάνουμε διατριβές περί του έργου του. Στον Πολίτη, θα το θυμάστε, έλεγε, «δεν θέλουμε τα άρθρα που γράφονται για να γίνουν οι συγγραφείς τους επίκουροι».

Χ. Γολέμης: Πριν αναφερθούμε στις ιδεολογικές και πολιτικές τομές που έκανε με τη σκέψη του στην εποχή που έζησε, τις οποίες πρέπει να γνωρίζουμε γιατί αποτελούν μέρος της ιστορίας της Αριστεράς του τόπου μας, υποστηρίζω ότι υπάρχει ένας βασικός λόγος για να διαβάζουν οι νεότεροι τα κείμενα του Ελεφάντη: να μάθουν πώς ένας αριστερός μπορεί να γράφει καλά, να γράφει κείμενα που χαίρεσαι να τα διαβάζεις. Και, επίσης, πώς μπορείς να είσαι συγκρουσιακός με έναν επιθετικά κόσμιο τρόπο. Τα γραφτά του είναι υπόδειγμα ευγενούς αλλά αμείλικτης πολεμικής — διακριτά από τις προσωπικές του σχέσεις, όπου πολλές φορές μπορούσε να είναι τραχύς, σκληρός.

Α. Μπαλτάς: Πώς γράφονται τα καλά κείμενα: πώς ένας καλός αριστερός συγγραφέας δομεί το επιχείρημα, πώς φτιάχνει τη φράση, τη ροή, πώς αναζητά τις λέξεις.

Χ. Γολέμης: Και αυτό απαιτεί χρόνο και μόχθο, όχι λιγότερο από όσο χρειάζεται για να γίνει ένα πανώ. Ο Άγγελος ήταν ο κατεξοχήν άνθρωπος που πίστευε ότι στην πολιτική συμμετέχεις οπωσδήποτε διά του σώματος, γι’ αυτό κατέβαινε σε όλες τις διαδηλώσεις, θεωρούσε όμως ότι και το γράψιμο θέλει αφοσίωση και χρόνο — κι αυτό παρόλο που ο ίδιος έγραφε με εξαιρετική ευχέρεια.

Α. Μπαλτάς: Τα κομματικά κείμενα, και πολλά κείμενα στελεχών, και τότε και τώρα, πολλές φορές μοιάζουν σχεδόν αυτιστικά: απευθύνονται στον εαυτό τους, χωρίς αποδέκτες. Η έννοια «κείμενο» για ένα στέλεχος σημαίνει συχνά κάτι πολύ απλό, κάτι που ξεπετάς. Ο Ελεφάντης το μισούσε αυτό. Όλη η διδαχή του είναι ότι το plot –παρότι θα με έβριζε, αν άκουγε να χρησιμοποιώ αυτές τις λέξεις, «διδαχή» και «plot»…– είναι το λιγότερο σημαντικό. Στο σινεμά, η υπόθεση είναι κοινή παντού: νεαρός αγάπησε νεαράν και την κέρδισε ή δεν την κέρδισε. Tο όλο παιχνίδι, για να πείσεις, είναι το επιχείρημα, η λέξη, η άρθρωση του επιχειρήματος.

Όταν τον ρώταγες τι να γράψω σου έλεγε: — Ό,τι θέλεις. Γιατί θεωρούσε ότι μπορείς να πιάσεις οποιοδήποτε θέμα, λ.χ. την καρέκλα που καθόμαστε ή έναν περαστικό που έβλεπες από το τζάμι και με αφετηρία αυτό να γράψεις κάτι καλό από τη σκοπιά της Αριστεράς, να το αναπτύξεις, να αναδείξεις το σημαντικό. Όπως έκανε στα γραφτά του ο ίδιος.

Χ. Γολέμης: Προχωράω στο περιεχόμενο αυτών που έγραφε. Ο Ελεφάντης ήταν πολιτικά τολμηρός, δεν ήταν «σιγουράντζα». Πάντα έπαιρνε θέση, ακόμα και αν αυτή δεν ήταν αναμενόμενη ή δημοφιλής· είχε διορατικότητα και έκανε υπερβάσεις. Να θυμίσω, επιγραμματικά, μερικά μεγάλα «μέτωπα» που άνοιξε ή στα οποία παρενέβη στην εποχή του. Την αντιπαράθεσή του με τον λαϊκισμό, τον πασοκικό λαϊκισμό…

Α. Μπαλτάς: Είναι αντιλαϊκιστής και ταυτόχρονα λαϊκός.

Χ. Γολέμης: Απολύτως λαϊκός, όχι μόνο με την έννοια ότι τον απασχολεί ο λαός, ο λαϊκός πολιτισμός κλπ., αλλά σαν άνθρωπος: στις παρέες, στο πώς μιλάει με τον «Τζάρο» και τα άλλα γκαρσόνια στις ταβέρνες, στη δεξιοσύνη του να βάφει τοίχους, να φτιάχνει έπιπλα, να μαγειρεύει…

Αλλά ας συνεχίσω για τα άλλα μέτωπα της εποχής του, στα οποία η παρουσία του Άγγελου ήταν καθοριστική. Η απέχθειά του για την τρομοκρατία, η κριτική του από την πλευρά ενός «αριστερού ευρωπαϊσμού» στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση με αποκορύφωμα την έντονη διαφωνία του για τη συνθήκη του Μάαστριχτ, η αντιπαράθεσή του στον εθνικισμό. Μια απόλυτη αντιπαράθεση στον εθνικισμό, την περίοδο του Μακεδονικού, από έναν άνθρωπο ο οποίος παράλληλα, θεωρητικά, πιστεύει στην έννοια του έθνους. Και, φυσικά, η αντίθεσή του στον δογματισμό, και τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» — μια αντίθεση από τη σκοπιά της κομμουνιστικής ανανέωσης. Ας θυμηθούμε, όμως, και τη δυσπιστία του απέναντι στον Γκορμπατσόφ, σε μια περίοδο που κυριαρχούσε μια γενική ευφορία για το «πείραμά» του.

Α. Μπαλτάς: Ναι, εκτιμά η πολιτική Γκορμπατσόφ δεν οδηγεί κατά κανένα τρόπο σε ανανέωση του σοσιαλισμού και της κομμουνιστικής επαγγελίας...

Μεγάλη τομή και σοκ για πάρα πολλούς, και για μένα τότε, ήταν η στάση του έναντι της Ιρανικής Επανάστασης. Σε μια στιγμή όπου μεσουρανεί η δόξα της Ιρανικής Επανάστασης, που τα πλήθη είναι στους δρόμους, υπάρχει ενθουσιασμός σε όλη την Αριστερά, ο Άγγελος, με μεγάλη διορατικότητα, γράφει το κείμενο «Ποιος δεν φοβάται τους αγιοταλλάδες;» ενάντια στον Χομεϊνί. Διαβλέπει την ιδεολογία του νέου καθεστώτος από τις πρώτες μέρες, τη σφαγή που θα ακολουθήσει.

Χ. Γολέμης: Στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας είναι κατά των νατοϊκών βομβαρδισμών, παρότι στην ίδια γραμμή είναι και οι εθνικιστές, δεν τον δεσμεύει αυτό. Και πολλά άλλα.

Θεωρώ ότι η σκέψη του Ελεφάντη, το ρεύμα σκέψης που καλλιέργησε είναι εξαιρετικά χρήσιμο και απολύτως απαραίτητο στη νέα συγκυρία. Ιδιαίτερα ο ΣΥΡΙΖΑ δεν μπορεί, κατά την γνώμη μου, να μακροημερεύσει αποσιωπώντας ή κουκουλώνοντας τις σφοδρές ιδεολογικές και πολιτικές συγκρούσεις του παρελθόντος. Το στοίχημα για κάποιους από εμάς είναι πώς μπορούμε να μπολιάσουμε όσα πήραμε από τον Άγγελο στο νέο πολιτικό υποκείμενο, όχι βέβαια με έπαρση ή περιφρόνηση σε σχέση με άλλες παραδόσεις, αλλά ούτε με αποσιωπήσεις ή σχετικισμούς. Πρέπει να μιλήσουμε με ειλικρίνεια για τις εντάσεις που είχαμε τότε, να τις αποτιμήσουμε, αλλά να δούμε και τις σημερινές μας διαφορές. Έτσι μόνο μπορεί να υπάρξει μια νέα σύνθεση.

Α. Μπαλτάς: Ο τρόπος σκέψης του Ελεφάντη, πέρα από τις συγκεκριμένες συνεισφορές που αναφέραμε παραπάνω, μας είναι εξαιρετικά χρήσιμος σήμερα, επειδή, εκτός όλων των άλλων, ήταν κατεξοχήν πολιτικός. Το μυαλό ήταν συνέχεια στο ποια πρωτοβουλία μπορεί να βάλει μπρος την κατάσταση στο κίνημα.

Χ. Γολέμης: Δυο παραδείγματα σε αυτό που λες. Ο Ελεφάντης, και όλος Ο Πολίτης, κάνουν έντονη κριτική στο ΚΚΕ εσωτερικού από τα αριστερά. Αλλά στις εκλογές ψηφίζουν –και το δηλώνουν δημόσια– ΚΚΕ εσωτερικού για να μη χαθεί ο χώρος αυτός και επικρατήσει ο δογματισμός.

Δεύτερο παράδειγμα. Την κρίσιμη στιγμή που παίζεται ο κομμουνιστικός χαρακτήρας του κόμματος πρωτοστατεί στο εγχείρημα του ΚΚΕ εσωτερικού-Α.Α. Κάποια στιγμή κρίνει, όμως, ότι η ιστορία αυτή δεν έχει μέλλον. Και το 1993 θα γράψει τρία άρθρα στην Εποχή: στα δύο πρώτα κατακεραυνώνει τον Συνασπισμό, ενώ στο τρίτο λέει ότι πρέπει να ψηφίσουμε Συνασπισμό, επειδή αυτός είναι ο δημόσιος χώρος της Αριστεράς. Τα χαλάσαμε τότε, αλλά λίγα χρόνια μετά υιοθέτησα το σκεπτικό του και εντάχθηκα στο συγκεκριμένο κόμμα, ενώ ο ίδιος παρέμεινε ανένταχτος.

Α. Μπαλτάς: Με την ίδια ακριβώς τη λογική, του δημόσιου χώρου της Αριστεράς, πήγαινε σταθερά στο Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ. Παρότι διαφωνούσε με τον αριστερισμό, τον κινηματισμό, αν και δεν του άρεσαν διάφορα, ήθελε να είναι εκεί, στο Αντιρατσιστικό, γιατί και αυτός ήταν ένας κατεξοχήν χώρος της Αριστεράς.

Χ. Γολέμης: Δεν στήριζε, ως ανένταχτος, τους διάφορους σχηματισμούς της Αριστεράς με ευχαρίστηση· το αντίθετο θα έλεγα. Το έκανε γιατί τον ενδιέφερε να μη χαθεί η φύτρα, για να συνεχίσουμε. Και δεν ξέρω αν θα είχαν αλλάξει οι συσχετισμοί στην ελληνική Αριστερά, στην περίπτωση που χανόταν ο χώρος της ανανεωτικής κομμουνιστικής και ευρύτερης Αριστεράς, ο οποίος διατηρήθηκε με την «ξεροκεφαλιά» της ΑΚΟΑ και του Γιάννη Μπανιά, αλλά και την ουσιαστική, ιδεολογική κυρίως, συμβολή του Ελεφάντη και του Πολίτη. Αυτό είναι πολιτικό μάθημα και για σήμερα. Θα μιλήσω προσωπικά. Μπορεί να υπάρχουν ένα σωρό πράγματα στον σημερινό ΣΥΡΙΖΑ που δεν μου αρέσουν, αλλά αυτός είναι ο χώρος μου, «το κόμμα που μου έλαχε». Αυτό είναι το μείζον, και όχι κάποιες περιπτώσεις εκφοράς λόγου, απόψεων ή συμπεριφορών με τις οποίες διαφωνώ. Το μείζον είναι ότι μπορεί να δημιουργηθεί μια μεγάλη νέα Αριστερά με μια ταξικότητα που δεν την είχε ποτέ μέχρι σήμερα. Και από τον Ελεφάντη έμαθα, μετά από πολλές συγκρούσεις μαζί του, να με ενδιαφέρει το μείζον.

Α. Μπαλτάς: Αν μιλάμε για το τις οφειλές μας στον Ελεφάντη, δεν μπορούμε να μη μιλήσουμε για τη στάση ζωής του: το σώμα και το πνεύμα σε διαδικασίας ενοποίησης. Το τι γράφω, πώς μορφώνω τα παιδιά μου, πώς ζω, τι πιστεύω, πώς μιλάω με φίλους … όλα αυτά είναι ένα. Και αν θέλεις να βρεις το κέντρο αυτού του πολυσύνθετου πράγματος είναι το να αλλάξει η πολιτική και η κοινωνία, ώστε αυτό τον πλούτο να τον μοιραζόμαστε όλοι, να γίνει κοινός.

Ο Πολίτης είναι περιοδικό πολιτικής παιδείας. Και αυτό σημαίνει καλλιέργεια, γίνομαι καλύτερος άνθρωπος. Και είναι συναρτημένος, ταυτόχρονα με ένα ήθος καθημερινότητας. Ένα ήθος, με την έννοια την κοινωνιολογική, που φτιάχνει μια επίδραση, η οποία δεν αποτιμάται μόνο με τις τοποθετήσεις στα μεγάλα ερωτήματα. Τα μεγάλα ερωτήματα έρχονται και δένουν με το ήθος. Το ήθος είναι αυτό που υπόκειται. Όλα όσα λέμε για τη ζωή του, τις σχέσεις του κλπ. είναι η πρακτική όψη αυτού του ήθους ως μορφωτικού και πολιτικού ιδεώδους.

Χ. Γολέμης: Είναι ένας τρόπος ζωής σκληρός και γοητευτικός μαζί. Και η επίδρασή του σε πολλούς από εμάς ασφαλώς οφείλεται και σε αυτό, στη στάση ζωής του. Περιφρονούσε τα αξιώματα, το χρήμα.

Α. Μπαλτάς: Και τους αντιμετώπιζε όλους στη βάση μιας προσωπικής σχέσης, μιας ισχυρής προσωπικής σχέσης, και όχι με βάση το στάτους ή τη θέση που είχαν. Είτε ήταν ο Μιτεράν είτε ο Χρήστος, ο Αλβανός, που δούλευε στον Πολίτη: «Έλα να πιούμε καφέ, κάτσε να τα πούμε».

Ο Ελεφάντης –του το είχα πει κάποτε και του άρεσε– ήταν αριστοκράτης. Δεν θα ασχολούνταν με το διάφορο, τη μιζέρια της θέσης, της καρεκλίτσας, τα ευτελή μικροπράγματα κλπ. Τυπικά, κοινωνιολογικά, όπως όλοι μας, ήταν βέβαια μικροαστός. Ωστόσο, για λόγους ιστορικούς, καταγωγικούς, διαπαιδαγώγησης, είναι αριστοκράτης με την έννοια ότι δεν έχει ανάγκη να διεκδικήσει: γνωρίζει την υπεροχή του, πνευματική και πολιτική. Αυτό δύσκολα το βρίσκεις – και είναι κάτι διαφορετικό από τη γενναιοδωρία.

Χ. Γολέμης: Ας μην ξεχνάμε ότι γράφει αποκλειστικά, και με άποψη, στα έντυπα της Αριστεράς: Πολίτη, Εποχή, Κάπα, Αυγή. Και ενώ έχει απόλυτη ανάγκη οικονομική, αρνείται προτάσεις να αναλάβει να γράφει, για θέματα παιδείας, αν θυμάμαι καλά, στα Νέα. Αυτή του η στάση σχετίζεται με πολλά –πρώτα απ’ όλα με το ότι φτιάχνουμε και στηρίζουμε τα δικά μας έντυπα–, αλλά και με αυτή την αριστοκρατικότητα που λέει ο Αριστείδης: δεν θα κάνω κάτι κατώτερο, κάτι που δεν υπηρετεί.

Πηγή Ενθέματα