Δευτέρα 17 Οκτωβρίου 2011

Ο Ντελέζ και η μορφογένεση III


Αφήστε με να απεικονίσω αυτή την ιδέα με ένα γνώριμο παράδειγμα από τη θερμοδυναμική. Αν κάποιος φτιάξει ένα δοχείο με δυο μέρη, και γεμίσει το ένα μέρος με κρύο αέρα και το άλλο με ζεστό αέρα, δημιουργεί τότε ένα σύστημα που ενσωματώνει μια διαφορά στην ένταση, όπου η ένταση σε αυτήν την περίπτωση είναι η θερμοκρασία. Αν κάποιος ανοίξει τότε μια μικρή τρύπα στον τοίχο που χωρίζει τα μέρη, η διαφορά έντασης προξενεί την αρχή μιας εντυπωσιακής ροής αέρα από τη μια πλευρά στην άλλη. Είναι με αυτήν την έννοια που οι διαφορές έντασης είναι μορφογενετικές, ακόμη κι αν στην περίπτωση αυτή η μορφή που προκύπτει είναι πολύ απλή. Τα παραπάνω παραδείγματα της σαπουνόφουσκας και του κρυστάλλου άλατος, όπως και τα πολυπλοκότερα πτυχώματα και τεντώματα στα οποία υποβάλλεται ένα έμβρυο, παράγονται μέσω παρόμοιων αρχών. Παραταύτα, στη σελίδα που ακολουθεί την παραπάνω φράση, ο Ντελέζ υποστηρίζει ότι, παρά τη σημαντική αυτήν ενόραση, η θερμοδυναμική του 19ου αιώνα δεν μπορεί να παράσχει τη θεμελίωση που χρειάζεται για μια φιλοσοφία της ύλης. Γιατί; Επειδή αυτός ο κλάδος της φυσικής έγινε εμμονικός με τις μορφές τελικής ισορροπίας, εις βάρος της καθοδηγούμενης από τη διαφορά μορφογενετικής διαδικασίας που αναδεικνύει τις μορφές αυτές. Αλλά όπως υποστηρίζει ο Ντελέζ, ο ρόλος των δυνητικών ενικοτήτων μπορεί να συλληφθεί μόνο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της μορφογένεσης. Τουτέστιν, πριν η τελική μορφή ενεργοποιηθεί, πριν η διαφορά εξαφανιστεί.

Η ανεπάρκεια της θερμοδυναμικής του δεκάτου ενάτου αιώνα, να παραβλέψει τον ρόλο των διαφορών έντασης στη μορφογένεση, να συγκεντρωθεί πάνω στη μορφή ισορροπίας που προκύπτει μόνο όταν η πρωταρχική διαφορά έχει ακυρωθεί, έχει σήμερα επανορθωθεί στην πλέον πρόσφατη εκδοχή αυτού του κλάδου της φυσικής, που κατάλληλα επονομάζεται “θερμοδυναμική των [συστημάτων που βρίσκονται] μακριά από την ισορροπία”. Μολονότι ο Ντελέζ δεν αναφέρεται ρητά σε αυτόν τον νέο κλάδο της επιστήμης, είναι σαφές ότι η θερμοδυναμική των μακριά από την ισορροπία [συστημάτων] συναντά όλες τις εναστάσεις τις οποίες εγείρει εναντίον του αντιστοίχου της του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα, τα συστήματα που μελετώνται σε αυτόν τον καινούριο τομέα διαβαίνονται συνεχώς από μια δυνατή ροή ενέργειας και ύλης, μια ροή η οποία δεν επιτρέπει στις διαφορές έντασης να ακυρωθούν, τουτέστιν, διατηρεί αυτές τις διαφορές και τις αποτρέπει απ' το να ακυρώσουν εαυτές. Είναι μονάχα σ' αυτές τις μακριά από την ισορροπία συνθήκες που η πλήρης ποικιλία των εμμενών τοπολογικών μορφών εμφανίζεται (σταθερές καταστάσεις, κυκλικοί ή χαοτικοί ελκυστές). Είναι μονάχα σε αυτή τη ζώνη έντασης που η καθοδηγούμενη από τη διαφορά μορφογένεση αναγνωρίζεται, και που η ύλη γίνεται ένας ενεργός υλικός δράστης, ένας ο οποίος δεν χρειάζεται να έρθει η μορφή και να επιβάλλει εαυτήν έξωθεν. Για να επιστρέψουμε μια ακόμα φορά στο παράδειγμα του αναπτυσσόμενου εμβρύου, το DNA που κυβερνά τη διαδικασία δεν περιέχει, όπως πιστευόταν κάποτε, ένα πρωτότυπο για την παραγωγή της τελικής μορφής του οργανισμού, μιαν ιδέα που υπονοεί μιαν αδρανή ύλη στην οποία τα γονίδια δίνουν μορφή έξωθεν. Η σύγχρονη κατανόηση των διαδικασιών, από την άλλη, απεικονίζει τα γονίδια ως αποσπώντα μια μορφή από μια ενεργό ύλη, τουτέστιν, η λειτουργία των γονιδίων και των προϊόντων τους θεωρείται τώρα ως μόνο περιορίζουσα και κατευθύνουσα μια ποικιλία υλικών διαδικασιών, επισυμβαινόντων σε εκείνη την [ευρισκόμενη] μακριά από-την-ισορροπία ζώνη, στην οποία η μορφή προκύπτει αυθόρμητα.

Για να συμπληρώσω τον χαρακτηρισμό μου της θεωρίας του Ντελέζ για τη γένεση της μορφής, θα ήθελα να εξερευνήσω τον τρόπο με τον οποίο το πιο πρόσφατο έργο του (σε συνεργασία με τον Φελίξ Γκουατταρί) έχει επεκτείνει αυτές τις βασικές ιδέες, αυξάνοντας πολύ το είδος των εμμενών πόρων που είναι διαθέσιμοι στην ύλη για τη δημιουργία μορφής. Συγκεκριμένα, στο κοινό τους βιβλίο Χίλια οροπέδια (1980), αναπτύσσουν θεωρίες για τη γένεση δύο πολύ σημαντικών τύπων δομών, στους οποίους αναφέρονται με τους όρους “στρώματα” και “αυτο-συνεπή σύνολα” (ή εναλλακτικά “δέντρα” και “ριζώματα”). Βασικά, τα στρώματα προκύπτουν από την συνάρθρωση ομοιογενών στοιχείων, ενώ τα αυτό-συνεπή σύνολα προκύπτουν από την συνάρθρωση ετερογενών στοιχείων ως τέτοιων.

Αμφότερες οι διαδικασίες επιδεικνύουν την ίδια “αποκλίνουσα ενεργοποίηση” η οποία χαρακτήριζε τις απλούστερες διαδικασίες πίσω από τη μορφοποίηση της σαπουνόφουσκας και των κρυστάλλων άλατος. Με άλλα λόγια, σε αμφότερες τις διαδικασίες έχουμε μια δυνητική μορφή (ή αφηρημένη μηχανή, όπως την αποκαλούν τώρα) να κρύβεται κάτω από τον ισομορφισμό των επακόλουθων ενεργών μορφών. Ας αρχίσουμε περιγράφοντας σύντομα τη διαδικασία πίσω από τη γένεση των γεωλογικών στρωμάτων, ή πιο συγκεκριμένα, των ιζηματωδών βράχων, όπως ο ψαμμίτης ή ο ασβεστόλιθος. Όταν κοιτάζει κανείς τις στρώσεις βράχου σε μια εκτεθειμένη ορεινή πλευρά, ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό είναι ότι κάθε στρώση περιέχει περαιτέρω στρώσεις, με την καθεμία να συντίθεται από μικρά χαλίκια τα οποία είναι σχεδόν ομοιογενή όσον αφορά το μέγεθος, το σχήμα και τη χημική σύνθεση. Είναι αυτές οι στρώσεις που αναφέρονται ως “στρώματα”.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου