Μια συζήτηση για τον Αλτουσέρ και τον δομικό μαρξισμό

Η συζήτηση -στην οποία συμμετέχουν οι Σμιρνόφ, Ράκις και Ονειρμός- έλαβε χώρα πριν μερικούς μήνες στο ιστολόγιο Lenin reloaded.
----------------------------------------

-Σμιρνόφ: Ανοίγεις ένα τεράστιο θέμα οπότε η απάντηση μου θα είναι αναγκαστικά σχηματική. Κατ' αρχήν αναγνωρίζουμε το διαχωρισμό οικονομίας – πολιτικής ως μία αναγκαστική και ταυτόχρονα μυστικοποιητική μορφή εμφάνισης των κοινωνικών σχέσεων στον καπιταλισμό. Επικαλούμενοι τη χεγκελιανή διαλεκτική θα λέγαμε πως αυτός ο διαχωρισμός είναι ψευδής αλλά πραγματικός (το ψεύδος ως μέρος-στιγμή και ταυτόχρονα άρνηση της αλήθειας) και απορρέει από τον φετιχισμό των καπιταλιστικών σχέσεων που ανέλυσε ο Μαρξ στο Κεφάλαιο.

Από εκεί και πέρα η οικονομία ειδομένη ως η ενότητα των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, εμπεριέχει καταστατικά την πολιτική. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως το πολιτικό είναι αναπόσπαστο μέρος της οντολογίας της οικονομίας. Πρώτα και κύρια επειδή οι παραγωγικές σχέσεις είναι ένα κατεξοχήν πεδίο πολιτικού ανταγωνισμού, άρα εκ των πραγμάτων δεν γίνεται να αντιμετωπιστεί η οικονομία ως ένα πεδίο που καθορίζεται από τις δικές της εσωτερικές αναγκαιότητες, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από την πολιτική σφαίρα, παρόλο που διαμορφώνουν το πεδίο των δυνατοτήτων και των περιορισμών αυτής της σφαίρας. Μία αντίληψη της οικονομίας δηλαδή που την θέλει να διαμορφώνει restraints and impulses στο πολιτικό εποικοδόμημα, έχει μία κάποια αναλυτική αξία αλλά παραμένει ανεπαρκής. Ακόμη και αν δεχτούμε πως η πολιτική αντεπιδρά retroactively στην οικονομία, συνεχίζουμε να έχουμε πρόβλημα καθώς έχουμε διαχωρίσει τα δύο επίπεδα και αντιλαμβανόμαστε την πρώτη ως “εξωτερική και σε σχέση” με την πρώτη και όχι εσωτερική της πρώτης.

Οι οικονομικοί ντετερμινιστές, προσπαθώντας να αποφύγουν τις συνέπειες αυτής της προσέγγισης της οικονομίας, αναγνωρίζοντας την πολιτική φύση των παραγωγικών σχέσεων, μεταφέρουν το πεδίο του καθορισμού στις παραγωγικές δυνάμεις, οι οποίες φαίνεται να είναι αμόλυντες από το πολιτικό. Έτσι προέκυψε η μεγάλη διαμάχη στον μαρξισμό για το ποιος από τους δύο πόλους έχει τα πρωτεία και ποιος καθορίζει ποιον (παραγωγικές δυνάμεις/ παραγωγικές σχέσεις). Η Β΄ και Γ΄ διεθνείς δίνουν τα πρωτεία στις παραγωγικές δυνάμεις, ο Αλτουσέρ έρχεται να αντιστρέψει το βέλος των καθορισμών (βλ. Το κείμενο του: Για το πρωτείο των παραγωγικών σχέσεων επί των παραγωγικών δυνάμεων). Όμως μία προσεκτικότερη ματιά στις παραγωγικές δυνάμεις αρκεί να μας δείξει πως είναι ένας πολιτικός χώρος. Για παράδειγμα το ποιες τεχνολογίες και πως θα χρησιμοποιηθούν είναι ζήτημα πολιτικού και ταξικού ανταγωνισμού και όχι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της τεχνολογικής προόδου. Βλέπε το πως τεχνολογικές καινοτομίες χρησιμοποιούνται για να αυξήσουν τον έλεγχο του κεφαλαίου πάνω στην εργασία. Ταυτόχρονα ο ίδιος ο διαχωρισμός σε παραγωγικές δυνάμεις και παραγωγικές σχέσεις είναι προβληματικός, από ένα σημείο και ύστερα. Έτσι η παραγωγική δύναμη 'εργασία' δεν μπορεί να νοηθεί αφαιρώντας τις σχέσεις (παραγωγικές) και το πολιτικό – πολιτισμικό πλαίσιο που την παράγει. Βλέπουμε δηλαδή πως ο ένας πόλος διεισδύει στον άλλον με ταυτόχρονη παρουσία του πολιτικού στο εσωτερικό τους.

Οι συνέπειες των παραπάνω στον μαρξισμό μας οδηγούν στο να απορρίψουμε την έννοια της εκφραστικής ολότητας, όπου το όλο ανάγεται στην ουσία ενός μέρους του, όπου το εποικοδόμημα είναι η απλή έκφραση της οικονομίας (ακόμη και αν αντεπιδρά πάνω της). Μία εκδοχή της χεγκελιανής έννοιας της ολότητας όπου αυτή μπορεί να ει δοθεί ως η πολλαπλότητα των στιγμών μίας ενιαίας διαδικασίας αυτο – ξεδιπλώματος μίας ουσίας – Πνεύμα (η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στον ντετερμινιστικό μαρξισμό, η κίνηση του προλεταριάτου στον ιστορικισμό του Λούκατς). Αντίθετα οφείλουμε να δούμε την κοινωνία ως μία έκκεντρη δομή in determinance. Η προβληματική του Αλτουσέρ δηλαδή που προσεγγίζει το “όλον” ως μία σύνθετη και “ιζηματογενή” δομή. Αυτή η δομή είναι περίπλοκη όχι επειδή απλά υπάρχει μία διάκριση και αυτονομία των βαθμίδων της (οικονομία, πολιτική, ιδεολογία), αλλά επειδή η ολότητα δεν είναι η σύνθετη και πολλαπλή έκφραση μίας απλής Ιδέας. Ο Αλτουσέρ, σε σύμπνοια με τον Μαρξ επιμένει πως υπάρχει πραγματική διαφορά. Μιλώντας για ¨πραγματική διαφορά” εννοεί πως οι διαφορές (αντιθέσεις) που συνθέτουν έναν κοινωνικό σχηματισμό, είναι πραγματικές εκφράσεις μίας κοινωνικό – οικονομικής δομής που διαθέτει υλική βάση και δεν είναι η έκφραση μίας προϋπάρχουσας ουσίας, αλλά που συγκροτεί η ίδια την ουσία της. Υπάρχουν πραγματικές και ποικίλες υλικές συνθήκες, που σημαίνει πως μία κοινωνία μπορεί να αποτελείται από πολλούς και διαφορετικούς τρόπους και επίπεδα παραγωγής. Αυτοί οι πραγματικοί τρόποι παραγωγής δεν μπορούν να αναχθούν στην έκφραση μίας πραγματικής ουσίας ή αρχής. Στην πραγματική και υλική ιδιαιτερότητα και πολλαπλότητα τους, αυτές οι συνθήκες καθορίζουν την “ουσία” μίας συγκεκριμένης δομής ή κοινωνίας. (Τα παραπάνω είναι συμπυκνωμένα αποσπάσματα από το “Για τον Μαρξ”)

Τώρα ο τρόπος με τον οποίο ο Αλτουσέρ αναλύει αυτή την ολότητα είναι διαμέσου τριών εννοιών: της άνισης ανάπτυξης, της αντίθεσης και του υπερκαθορισμού. Κάθε κοινωνία, ως ολότητα, εμπεριέχει το σύνολο των διαφορών και η άνιση ανάπτυξη περιγράφει την υλική πραγματικότητα αυτού του δομημένου όλου. Η υλικότητα και η πραγματικότητα της άνισης ανάπτυξης καθορίζει τον κοινωνικό σχηματισμό ως ένα πεδίο διαφορών ή αντιθέσεων. Οι αντιθέσεις κάθε κοινωνικής δομής δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της ανισομερειών και των διαφορών αυτής της δομής. Αν και το οικονομικό, κατά βάση,καθορίζει τους τρόπους με τους οποίους κάθε αντίθεση αναδύεται, με δεδομένο πως και το οικονομικό είναι και αυτό άνισο και δομημένο στη βάση σχέσεων κυριαρχίας, οι αντιθέσεις που το οικονομικό (η βάση) παράγει δεν είναι ποτέ απλές και ετερογενείς. Οι οικονομικές πρακτικές δεν χρειάζονται καν να είναι κυρίαρχες σε κάθε εποχή. Ταυτόχρονα κάθε αντίθεση ενός δεδομένου κοινωνικού σχηματισμού είναι η αναγκαστική έκφραση και αντανάκλαση κάθε άλλης αντίθεσης που το σύστημα εμπεριέχει (σε διαφορετικούς βαθμούς και ένταση φυσικά). Με τα λόγια του Αλτουσέρ: “κάθε αντίθεση είναι αδιαχώριστη από τη συνολική δομή του κοινωνικού σώματος στο οποίο εντοπίζεται, αναπόσπαστη από τις τυπικές συνθήκες ύπαρξης της... και καθορισμένη από τα πολλαπλά επίπεδα και βαθμίδες του κοινωνικού σχηματισμού που ενσαρκώνει”. Με αυτή την έννοια κάθε αντίθεση υπαρκαθορίζεται, ακριβώς επειδή είναι αναπόσπαστη από τις τυπικές συνθήκες ύπαρξης της, οι οποίες περιλαμβάνουν όχι μόνο οικονομικές αντιθέσεις αλλά και ιδεολογικές, πολιτικές, πολιτισμικές κλπ. Για αυτό κάθε αντίθεση πρέπει να αναλυθεί συγκεκριμένα και στις σχέση της με τις υπόλοιπες, (σε ευθεία αντιστοιχία με τη “συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης” του Λένιν) Έχω όμως γράψει υπερβολικά πολλά, οπότε σταματάω εδώ...


-Ονειρμός: Μολονότι ο Αλτουσέρ κυρίως στο Για τον Μάρξ και το ''να διαβάσουμε το Κεφάλαιο''(με τις διάφορες αποκλίσεις μεταξύ των συγγραφέων και ειδικά στο τρίπτυχο Αλτουσέρ-Ρανσιέρ-Μπαλιμπάρ) θέτει ωραία ερωτήματα και θεματοποιεί ορισμένα προβλήματα της κλασικής αντίληψης, σε καμία περίπτωση δεν πιστεύω ότι μας λύνει το πρόβλημα. Οι παρατηρήσεις μου είναι χοντρικά οι εξής:

1)Η σχετική αυτονομία των επιπέδων ή βαθμίδων της δομής είναι μια πολύ πολύ πολύ αόριστη λύση. Η μεγαλύτερη συμβολή της κατά την γνώμη μου είναι πράγματι να αποφύγει μια ΄΄γενετική πηγή'' των στοιχείων του εποικοδομήματος από την ''βάση'', αλλά και να τονίσει τις διαφορετικές χρονικότητες των επιπέδων ενάντια σε μια μονοδιάστατη αντίληψη του χρόνου και της διαχρονίας. Η ''σχετική αυτονομία'' όμως δεν μας δίνει κάποιο τρόπο προσέγγισης και μια γενικότερη τυπολογία της πολιτικής, του δικαίου, της θρησκείας κλπ. Γιατί ειδικά το νομικοπολιτικό δεν είναι απλά μια ''ιδεολογία''.

2) Νομίζω πως το ''τελική ανάλυση'' του δομικού μαρξισμού (όπως δλδ το εκλαμβάνει ο Αλτουσέρ ερμηνεύοντας τον Ένγκελς), το αποδόμησε ωραιότατα ο Μπωντριγιάρ στον ''καθρέφτη της παραγωγής''. Ειδικά όσον αφορά προηγούμενους του ΚΤΠ τρόπους παραγωγής, η ανάγνωση του Αλτουσέρ δεν μας βοηθά καθόλου. Εξάλλου, υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην αντίληψη της ''μετατόπισης'' του Ε.Μπαλιμπάρ ως μια θεωρία μετάβασης από τον ένα τρόπο παραγωγής στον άλλο, και στον ''υλισμό της συνάντησης'' του ύστερου Αλτουσέρ, που νομίζω είναι αναγκαία συνέπεια προηγούμενων σκέψεών του.

3)Ο Αλτουσέρ δεν έχει καταλάβει γρι, κατά την γνώμη μου, την σχέση του Μάρξ με τον Χέγκελ. Και δεν μπορούμε να συρρικνώνουμε τον Χέγκελ σε μια ανάγνωσή σαν αυτήν του Αλτουσέρ, ειδικά στο ''Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο''. Απίστευτη προχειρότητα, ειδικά όσον αφορά την σχέση ουσίας-φαινομένων. Άραγε διάβασε ποτέ ο Αλτουσέρ τις ''μορφές που προηγούνται της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης'' στα Grundrisse, να δει ώριμο Μάρξ έμπλεο ''εγελιανής'' διαλεκτικής";

4) Τα περί επικαθορισμού των αντιφάσεων, οι επεξεργασμένες έννοιες των Γκράμσι, Μάο, και ορισμένες άλλες πτυχές, είναι πραγματικές συμβολές του Αλτουσέρ. Βέβαια, για το πώς αποδρά κανείς από τη δομή, έπρεπε προς στιγμήν να εγκαταλείψει την ριζική διαφορά επιστήμης και ιδεολογίας και να μιλήσει για ''προλεταριακή ιδεολογία'' στην οποία εγκαλεί τους προλετάριους το ΚΚ ως υποκείμενα. Εν πάσει περιπτώσει, τα άτομα ως απλοί φορείς (Trager), των κοινωνικών τους σχέσεων, δημιούργησαν ένα αξεπέραστο αδιέξοδο για τον Αλτουσέρ, για ευνοήτους λόγους. Η διαλεκτικοποίηση δομής-δράσης από τον Αλτουσέρ δεν έγινε, με αποτέλεσμα η κλειστότητα του δομισμού να είναι σημαντικό εμπόδιο.

5) Το δίκαιο τί είναι, βάση ή εποικοδόμημα, το κράτος τί είναι, η πολιτική τί είναι, κλπ. Όλα αυτά μπαίνουν σε κουτάκια ως στοιχεία του εποικοδομήματος, και αυτό είναι κριτική όχι μόνο προς τον Αλτουσέρ αλλά και προς την κλασική αντίληψη.

6) Οι παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι ασφαλώς το σύνολο των μηχανημάτων ή η τεχνική ,αλλά η παραγωγική σχέση των ανθρώπων με τη Φύση. Μια αντίθεση που ποτέ ο Αλτουσέρ δεν αντιμετώπισε σοβαρά, για αυτό δεν μπόρεσε να θέσει την ταξικά διαιρεμένη ανθρωπότητα ως ετεροαναφορά το φυσικού οικοσυστήματος. Τον αντι-ανθρωπισμό του βέβαια στις ''θέσεις'' τον μετρίασε, λέγοντας πως εννοούσε ότι δεν πρέπει να μπαίνει ο άνθρωπος στο κέντρο της θεωρίας.

7) Το πρωτείο των παραγωγικών σχέσεων θέλει μια ευρύτερη κουβέντα, τουλάχιστον στο άρθρο που αναφέρεις (νομίζω δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Εκτός Γραμμής, υπάρχει και ηλεκτρονικά) ο Αλτουσέρ λέει πως για να μην είμαστε βολονταριστές (!), οι παραγωγικές σχέσεις έχουν την πρωτοκαθεδρία στο φάσμα των δυνατοτήτων που ανοίγουν οι παραγωγικές δυνάμεις.

Εν τέλει, πάλι καταλήγουμε στο (νομικο)πολιτικό ως στοιχείο του εποικοδομήματος. Όσον και αν ο Αλτουσέρ επιμένει στην συνθετότητα και την ''διαφορική'' σχέση των στοιχείων της δομής, το καθένα από τα οποία αντανακλά την άνιση σχέση του με τα υπόλοιπα, κατά τη γνώμη δεν αλλάζει ως προς αυτό κάτι καθοριστικά, πέρα από το ότι ο Αλτουσέρ μας προφυλάσσει από μια θεώρηση που θέλει τα πάντα να ανάγονται στην οικονομική κίνηση, κατά την αναγωγή στην μονάδα. Άλλο πρόβλημα είναι ότι η σχέση βάσης-εποικοδομήματος είναι και η ίδια ιστορική, και μεταβάλλεται (κατά τη γνώμη μου, ιστορικο-λογική). Ωστόσο σε όλα αυτά για την σχέση πολιτικής-οικονομίας δεν βλέπω κάτι που πραγματικά μας λύνει το πρόβλημα, πέρα από την επισήμανση μιας συγκεκριμένης ανάλυσης της συγκεκριμένης στιγμής, μιας άνισης και πολύπλοκης ανάπτυξης,και μιας ''σχετικής αυτοτέλειας'' του πολιτικού. Αντίθετα, η θεώρηση πχ του Πασούκανις για το δίκαιο και τη νομική μορφή, πολλούς ορίζοντες ανοίγει ως προς την σχέση νομικού και οικονομικού.

Όλα αυτά τα λέω βέβαια στο πλαίσιο μιας ''αντιπαράθεσης'' που νομίζω ότι είναι αναγκαία. Και ρωτά, αν το πολιτικό και γενικότερα σχέσεις κυριαρχίας υπάρχουν ήδη κατά τη στιγμή συγκρότησης του οικονομικού, μήπως ισχύει ταυτόχρονα και ακριβώς το αντίθετο? Και μήπως έτσι θα καλούμασταν να διερευνήσουμε με διαφορετικούς όρους την σχέση κυριαρχίας (θεοκρατικής, πολιτικής κλπ), και εκμετάλλευσης?


-Σμιρνόφ: Όταν ανέφερα το όνομα Αλτουσέρ φοβόμουνα πως η συζήτηση θα ξεφύγει στην κατεύθυνση υπεράσπισης ή απόρριψης του έργου του. Δεν έχω κανένα σκοπό να υπερασπιστώ το σύνολο του έργου του Αλτουσέρ, παρέθεσα κάποια σημεία με αναφορά σε αυτόν στην προσπάθεια μου να μιλήσω για τις σχέσεις της οικονομίας με τα άλλα κοινωνικά επίπεδα καθώς και για να δώσω μία διαφορετική έννοια ολότητας, από την παραδοσιακή εκφραστική ολότητα, οπότε καλό θα ήταν η συζήτηση να συγκεκριμενοποιηθεί σε αυτά που έγραψα και όχι σε μία διαμάχη για την ορθότητα της συνολικής παρέμβασης του Αλτουσέρ.

Τα προηγούμενα σχόλια μου προσπαθούν ακριβώς να αποφύγουν την ουσιοκρατική ανάλυση. Το “σε τελική ανάλυση” εμφανίζεται μία μόνο φορά, όταν έχω αποδομήσει το διαχωρισμό οικονομίας – πολιτικής, ιδεολογίας, επιμένοντας πως και η οικονομία είναι, καταστατικά, ένα πεδίο πολιτικού ανταγωνισμού. Με αυτά υπόψιν μπορούμε να δούμε γιατί η κριτική των Λακλάου – Μουφ για παράδειγμα προς τον Αλτουσέρ: πως αν η οικονομία καθορίζει σε τελική ανάλυση όλες τις άλλες βαθμίδες της κοινωνικής ζωής, τότε αυτός ο καθορισμός δεν μπορεί παρά να είναι σαφής, απλός και προς μία κατεύθυνση, είναι λάθος. Απορρίπτοντας αυτή την καρικατούρα που οι ίδιο έφτιαξαν, προτείνουν το δικό τους σχήμα: μία κοινωνία που λειτουργεί σαν γλώσσα, εννοώντας πως το κοινωνικό όπως και τα υποκείμενα που το συγκροτούν λειτουργούν στα πλαίσια μίας συμβολικής οικονομίας, ενός discourse, το οποίο δεν έχει καμία σχέση με κάποιο πραγματικό (εξω- συμβολικό).

Αν δεν απορρίπτουμε εξολοκλήρου τον ιστορικό υλισμό θα πρέπει να δεχθούμε ένα κάποιο πρωτείο των οικονομικών πρακτικών πάνω στις υπόλοιπες κοινωνικές πρακτικές. Είναι δηλαδή κάπως αξιωματικό πως για κάθε κοινωνία, μακροπρόθεσμα, οι σχέσεις εκείνες που εξασφαλίζουν την υλικής της αναπαραγωγή, να ιεραρχούνται υψηλότερα από άλλες. Για ποια οικονομία όμως μιλάμε; ο μαρξισμός αντιλαμβάνεται την οικονομία ως τη συνάρθρωση διαφορετικών τρόπων και επιπέδων παραγωγής και στο βαθμό που οι σχέσης παραγωγής καθιστούν το κυριότερο στοιχείο κάθε τρόπου παραγωγής, διαμορφώνεται αυτόματα μία γέφυρα που συνδέει την συστημική/θεσμική προσέγγιση με εκείνη του υποκειμένου/δράσης και άρα της πολιτικής. Δεν χρειάζεται να καταφύγουμε σε διανοητικά ακροβατικά για να περάσουμε από την ανάλυση του πως η τεχνική και κοινωνική διαίρεση της εργασίας ταξινομεί τους ανθρώπους σε διαφορετικές θέσεις στη σφαίρα παραγωγής, στη διερεύνηση του τύπου των πρακτικών και συγκρούσεων που αυτές οι δομικές θέσεις οδηγούν ή αποτυγχάνουν να οδηγήσουν (ύπαρξη ή απουσία ταξικής συνείδησης πχ). Έτσι ο μαρξισμός αποφεύγει τόσο τα ουσιοκρατικά όσο και τα δομιστικά και φανκτιοναλιστικά αδιέξοδα.

Το ίδιο και η έννοια της ολότητας που έδωσα στα προηγούμενα σχόλια. Μία ολότητα χωρίς κέντρο, που παράγει η ίδια την “ουσία” της. Οι αντιθέσεις που την καθιστούν δυναμική είναι αποτέλεσμα της ιστορικής συνάρθρωσης ανισόμετρων θεσμικών αποκρυσταλλώσεων κοινωνικών πρακτικών, ενώ η συγχρονική δράση των υποκειμένων που δρουν υπό το πλαίσιο των ωθήσεων και των περιορισμών που ορίζουν οι παραπάνω αποκρυσταλλώσεις, διαμορφώνουν την εξέλιξη της.

Τώρα για τα υπόλοιπα που θέτεις Ονειρμέ και αφορούν τον Αλτουσέρ, είναι μία διαφορετική συζήτηση. Θεωρώ πως η άποψη του για την ιδεολογία άνοιξε νέους δρόμους στην προσέγγιση του φαινομένου, ιδίως το μέρος που αφορά την υλικότητα της και την έγκληση του υποκειμένου. Έχει όμως μία σειρά προβλήματα, όπως ο φανκτιοναλισμός. Τα περί επιστημολογικής τομής στο έργο του Μαρξ καθώς και η σχέση του τελευταίου με τον Χέγκελ, είναι πιο περίπλοκα...

-Ονειρμός: Καμία διάθεση διαμάχης, όλα αυτά τα είπα στο πλαίσιο και των δικών μου προβληματισμών, και ήθελα να μάθω τη γνώμη σου. Και αν εν τέλει δεν υιοθετώ την κρίση του Αλτουσέρ για το δομημένο κοινωνικό όλο, θεωρώ πως έθεσε ίσως τα πιο κριτικά ερωτήματα για τον μαρξισμό. Και εννοείται πως όσα είπε για την ιδεολογία πράγματι αναζωογονούν και διανοίγουν το πεδίο της προβληματικής, ρίχνοντας και γέφυρες με άλλα πεδία του επιστητού (ψυχανάλυση).

Σίγουρα τα πράγματα είναι πολύ πιο πολύπλοκα και τα υπεραπλούστευσα. Απλά στην Ελλάδα υπάρχουν τόσοι πολλοί που όχι απλώς διαβάζουν Αλτουσέρ αλλά δογματικά εμμένουν σε αυτόν (λόγω της ιστορίας του ελληνικού πανεπιστημίου και του Πουλαντζά κυρίως), που είναι σπάνιος ένας κριτικός για αυτόν διάλογος που δεν θα εξαντλείται σε εκατέρωθεν αφορισμούς.

Και εγώ θεωρώ τον φανξιοναλισμό ένα από τα κύριά του προβλήματα (εδώ εισέπραξε και τις ύβρεις του Καστοριάδη), όπως επίσης και το ζήτημα της ''συνάρθρωσης'' των διαφορετικών επιπέδων, οχι πως δεν υφίσταται, αλλά για εμένα υπάρχει γενεσιουργός δύναμη που ωθεί την διαφοροποίηση των στοιχείων της ολότητας, πράγμα που σημαίνει ότι αυτά πρωτογενώς διακρίνονται ως πτυχές της ολότητας και δεν συν-αρθρώνονται απλώς.

Θα μπορούσε πολλά ακόμη να πει κανείς, δεν ξέρω αν έχεις υπόψη σου την προσπάθεια του Γκωντελιέ στο βιβλίο ''the mental and the material thought economy and society''. Κατά τα άλλα, η χρησιμότητα ενός προβληματισμού για την μεθοδολογία, που πολλοί απορρίπτουν συλλήβδην, έχει να κάνει με το ποιές είναι οι αφετηρίες της κάθε αντίληψης και πώς ''χτίζεται'' ένα αναλυτικό οικοδόμημα. Σήμερα το πρόβλημα της μεθόδου που θα αντιστοιχεί στο σημερινό ''περιεχόμενο'' γίνεται ολοένα και περισσότερο επιτακτικό, μέσα στο χάος των πληροφοριών που συνήθως ταξινομούνται και εκτίθενται σε μια εκλεκτικιστική συγκόλληση που μπορεί να διαψευστεί με την παράθεση άλλων στοιχείων, κ.ο.κ


-Ράκις: Αναφέρθηκα στον Αλτουσέρ γιατί θεώρησα πως και το σκεπτικό σου παραμένει παρόμοιο. Πχ "Είναι δηλαδή κάπως αξιωματικό πως για κάθε κοινωνία, μακροπρόθεσμα, οι σχέσεις εκείνες που εξασφαλίζουν την υλικής της αναπαραγωγή, να ιεραρχούνται υψηλότερα από άλλες" αυτό το καταλαβαίνω ως ότι υπάρχει κάτι κύριο, μία οικονομία πιο σημαντική από τις άλλες. Επομένως, το "σε τελική ανάλυση" μπορεί να μη λέγεται φανερά αλλά υπάρχει και καθ-ορίζει. Δηλ. η κριτική που για τον Αλτουσέρ δε βλέπω να μην ισχύει και στο σκεπτικό σου. Από την άλλη, υποστηρίζεις μία έκκεντρη ολότητα δηλ. τονίζεις το μη-κέντρο τη στιγμή που ήδη έχεις δεχθεί ένα κέντρο, αυτό του οικονομικού. Θα ήταν ενδιαφέρον να έλεγες πώς συμβιβάζεις την οικονομία ως κέντρο σε μία έκκεντρη δομή.


-Σμιρνόφ: Καμία διαμάχη συζήτηση κάνουμε, απλά δεν ήθελα αυτή να κατευθυνθεί σε μία αντιπαράθεση για το στάτους του Αλτουσέρ στον μαρξισμό. Δεν είμαι αλτουσεριανός, σίγουρα όχι με τον τρόπο που ο Αλτουσέρ διαβάζεται στην Ελλάδα. Χρησιμοποίησα τον Αλτουσέρ για να μιλήσω για τη σχεση βάσης- εποικοδομήματος, θεωρώ αρκετές από τις παρατηρήσεις του ουσιώδεις πάνω στο θέμα, αν και δεν μπόρεσε και ο ίδιος να υπερβεί με πειστικό τρόπο τον δυισμό. Το κείμενο του "Για το πρωτείο των παραγωγικών σχεσεων..." είναι ένα σημαντικό βήμα, αλλά κλέινει με ερωτηματικό. Η αντίληψη του για την ολότητα μου φαίνεται πιο παραγωγική.
Από Γκωντελιέ έχω υπόψιν μόνο το βιβλίο του The enigma of the gift.

Νομίζω πως μπορείς να μιλήσεις για ολότητα χωρίς κέντρο ή για μία έκκεντρη δομή. Αυτό δεν σημαίνει όμως πως όλες οι πρακτικές (οι σχέσεις και οι θεσμικές αποκρυσταλλλώσεις τους) που συνθέτουν την ολότητα έχουν το ίδιο βάρος. Υπάρχει ιεαρχία που προκύπτει από τη θέση που ιστορικά βρέθηκε να καταλαμβάνει κάθε πρακτική μέσα στην κοινωνία - ολότητα. Αυτό, όπως ανέφερα και στα προηγούμενα σχόλια, δεν σημαίνει πως οι οικονομικές πρακτικές είναι ανεξάρτητες από τις υπόλοιπες - παράγοντας τις υπόλοιπες. Ακόμη και οι οικονομικές αντιθέσεις υπερκαθορίζονται, με την έννοια του υπερκαθορισμού που περιέγραψα πριν. Τώρα αν κάποια κοινωνία κάποτε, καταφέρει να επιλύσει τα γενικότερα προβλήματα επιβίωσης με τέτοιον τρόπο ώστε αυτά να υποβαθμιστούν σε σημασία στις σχεσεις των ανθρώπων, ενδεχομένως κάποια άλλα σύνολα πρακτικών να βρεθούν στην πρώτη θέση της ιεραρχίας. Μπορούμε να πούμε πως για κάποιες δεκαετίες σε ορισμένς χώρες της Δύσης, φτάσαμε πολύ κοντά σε κάτι τέτοιο, κληρονομία του οποίου είναι και η λεγόμενη linguistic and discursive turn. Η έλευση της παγκόσμιας κρίσης όμως μπορείς να πεις πως λειτουργεί κάπως σαν "return of the repressed"...


-Ονειρμός: Το πρόβλημα είναι ότι, ενώ η αντίληψη του Αλτουσέρ θέλει να μιλήσει για μια δομική αιτιότητα, σε μια δομή η οποία είναι η ιδιαίτερη και άνιση συνάρθρωση των αποτελεσμάτων της, υπάρχει ένα ''αποτέλεσμα'' της δομικής αιτιότητας, ένα ''κατηγόρημα'' της ''υπόστασης'' το οποίο δεν είναι ισότιμο με όλα τα άλλα, αλλά παίζει καθοριστικό ρόλο. Αυτό είναι η οικονομική πρακτική. Τότε όμως η δομική αιτιότητα είναι στην πραγματικότητα μια αιτιότητα της δομής με καθοριστικό στοιχείο την οικονομική πράκτικη, άρα είναι ουσιαστικά μια ''δομο-οικονομική'', αν μπορώ να την πω έτσι, αιτιότητα, με την έννοια ότι πάντα, όποια και αν είναι η ιδιαίτερη συνάρθρωση, η οικονομία είναι καθοριστική σε τελική ανάλυση. Μολονότι αυτή δεν συνιστά γενετικό κέντρο, νομίζω ότι από τα παραπάνω φαίνεται κάποιο αδιέξοδο. Νομίζω πως ο Αλτουσέρ θα έπρεπε να δώσει περισσότερη βάση στην αντίθεση ανθρώπων-φύσης, για να στηρίξει μια καθοριστικοτητα της ''οικονομικής πρακτικής'', όπως την εννοούσε.

Μπορείς να αναζητήσεις το συγκεκριμένο βιβλίο του Γκωντελιέ στο διαδίκτυο. Σε αυτό, θεωρώντας κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα πνευματικοϋλική (όπως και την σχέση ανθρώπων-φύσης), κάνει κάποιες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Βάσει της πνευματικοϋλικής υφής της παραγωγικής σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, οι δεσμοί αίματος-συγγένειας, οι θρησκευτικές ή οι πολιτικοθεολογικές κλπ θεσμίσεις γίνονται καθοριστικό στοιχείο μιας κοινωνικής δομής, όταν καθίστανται η ιστορικά συγκεκριμένη πνευματοϋλική παραγωγική σχέση των ανθρώπων με τη Φύση. Ο πνευματικοϋλικός χαρακτήρας της παραγωγής καθιστά δυνατό να μην είναι μόνο αμιγώς οικονομικές, αλλά και άλλες λειτουργίες το καθοριστικό στοιχείο, εφόσον όμως διατηρούν τον πυρήνα της πνευματικουλικής μεταμόρφωσης της φύσης, για την υλική αναπαραγωγή της κοινωνίας. Ούτε η παραπάνω λύση νομίζω ότι μας λύνει το πρόβλημα, εν τούτοις νομίζω είναι μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια.

Τέλος, θέλω να κάνω μια αναλογία με τον ''εγελομαρξισμό'' του Βαζιούλιν. Για τον τελευταίο, όταν αντικρίζουμε το κοινωνικό όλο πρέπει να προσέξουμε, μεταξύ των άλλων σχέσεων, και την σχέση της ουσίας προς την πραγματικότητα, ως ενότητα ''είναι'', ''ουσίας'', ''φαινομένων'', και όχι μόνο την σχέση ''ουσίας'' και ''φαινομένων'' με αντεπίδραση των τελευταίων στην πρώτη (εν είδει του κλασικού βάση<->εποικοδόμημα).

Η σχέση ουσίας<->πραγματικότητας γράφεται και ως σχέση ουσίας<->''είναι''+''ουσία''+ ''φαινόμενα'', είναι δηλαδή σχέση του ''πυρήνα'' όχι προς απλώς ένα άλλο μέρος (μορφές κοινωνικής συνειδησης), αλλά προς το κοινωνικό όλον. Όπως φαίνεται, η ουσία εμφανίζεται και στις δύο πλευρές της παραπάνω σχέσης, και υπό αυτήν την έννοια είναι καθοριστική.

Κάνοντας έναν παραλληλισμό με πολλά ελαττώματα, η δομική αιτιότητα του Αλτουσέρ είναι: δομική αιτιότητα->αποτελέσματα της αιτιότητας συνδυασμένα που μας κάνουν την δομή, όπου και στις δύο πλευρές της σχέσης θα εμφανίζεται η ''οικονομική πρακτική'', όντας το καθοριστικό στοιχείο.


-Ράκις: Σμιρνόφ, αν σε καταλαβαίνω προσπαθείς να στηρίξεις μία έννοια υπερκαθορισμού χωρίς το "σε τελική ανάλυση" αλλά με μία έννοια "ιεραρχία". Η όποια ιεραρχία δεν επισημαίνεται από κάποιο ιστορικό υποκείμενο; Επομένως, αν πάρουμε στα σοβαρά την έννοια του υπερκαθορισμού, μήπως αυτός τείνει να σχετικοποιεί αυτό στο οποίο επικάθεται;


-Σμιρνόφ: Δεν χρειάζεται κάποιο ιστορικό υποκείμενο να επισημάνει την ιεράρχηση των κοινωνιών σχέσεων - πρακτικών, ενός δηλαδή υποκειμένου που διέρχεται μία πορεία αυτοανάπτυξης προς ένα ορισμένο σκοπο ο οποίος ενυπάρχει σε αυτό (το υποκείμενο) από την αρχή. Εκτός και αν ρωτάς από τη σκοπιά ποιου υποκειμένου γίνεται αυτή η ιεράρχηση. Αυτό όμως αφορά ένα διαφορετικής τάξης ζήτημα, που είναι η δυνατότητα των "μερικών" υποκειμένων να αντιλαμβάνονται την "πραγματικότητα" των κοινωνικών σχέσεων και του ρόλου τους μέσα σε αυτές ή αν υπάρχει τέτοια πραγματικότητα, οπότε ξαναγυρνάμε στις θέσεις που θέλουν το κοινωνικό ως συμβολική τάξη.

Ο υπερκαθορισμός "σχετικοποιεί αυτό στο οποίο επικάθεται"; αν το δούμε από τη σκοπιά πως κάθε συγκεκριμένη αντίθεση είναι πάντοτε υπερκαθορισμένη, με την έννοια πως στο εσωτερικό της αντανακλάται διαφορικά το συνολο των αντιθέσεων που συνθέτουν την ολότητα, τότε ναι. Δεν θα μπορούσε όμως να υπάρξει και διαφορετικά, δηλαδή μία αντίθεση στην καθαρότητα της, όπως αυτή κεφαλαίου - εργασίας, αποκομμένη από αυτές του φύλου, του έθνους, της μόρφωσης κλπ.


-Ράκις: Ως προς την πρώτη παρ. το 2ο που αναφέρεις είχα κατά νου. Δηλ. το κατά πόσο μπορούμε να μιλούμε, αν χρησιμοποιούσα αλτουσεριανούς όρους, για επιστημονική γνώση της πραγματικότητας ή ιδεολογική. Τέλος πάντων, θέση μου(γιατί σε πήρα μονότερμα) είναι ότι δεν μπορεί να σταθεί μία τέτοια απόλυτη διάκριση και ότι το υποκείμενο που ιεραρχεί βρίσκεται σε μία πορεία μέσα σε μία λωρίδα moebius, ως προς τη σχέση εσωτερικού/εξωτερικού μιας επιστήμης. Από την άλλη βέβαια, το δαχτυλίδι moebius θετικά ιδωμένο, μπορεί να γίνει και μεταφορά της πορείας από το κατεστημένο προς την ανατροπή του, από το παλιό προς το νέο. Σ'ευχαριστώ για το χρόνο που μου αφιέρωσες.