Ο Ντελέζ και η μορφογένεση, ή "Ο Ζιλ Ντελέζ ως θεωρησιακός ρεαλιστής".

* Κάνω ένα σύντομο διάλειμμα από την "Περιπέτεια της γαλλικής φιλοσοφίας" κατά Μπαντιού, για να παραθέσω τη μετάφραση της αρχής ενός κειμένου του πολυπράγμονος Μεξικανού Μανουέλ ΝτεΛάντα, του γνωστότερου ίσως Ντελεζιανού που δραστηριοποιείται στον αγγλοσαξονικό χώρο. Το κείμενο λέγεται "Ο Ντελέζ και η γένεση της μορφής" και είναι του 1997, μολονότι επαναλαμβάνει μια κεντρική ιδέα που διατυπώθηκε σε προγενέστερες και μεταγενέστερες παρεμβάσεις του συγγραφέα: ότι η σημαντικότερη συνεισφορά του Ντελέζ έγκειται στο ότι εισηγείται μια νεορεαλιστική και νεο-υλιστική οντολογία, μακριά από τις συμπληγάδες του θετικισμού και του μεταμοντέρνου κονστρουξιονισμού, αλλά και από όλες λίγο-πολύ τις παραδοσιακές στάσεις. Όπως αναφέρω στον τίτλο, μια τέτοια ανάγνωση ενδεχομένως τοποθετεί τον φιλόσοφο στην αρχή του σύγχρονου κινήματος του "θεωρησιακού ρεαλισμού" (ή υλισμού) που εξεγείρεται εναντίον ολόκληρης της μετακαντιανής παράδοσης της "ηπειρωτικής" φιλοσοφίας, με κύριους εκπροσώπους τους Ray Brassier και Quentin Meillassoux - ο τελευταίος είναι μαθητής του Μπαντιού και καθηγητής στην ENS. Να σημειώσω τέλος ότι γίνεται χρήση πλήθους επιστημονικών όρων από τον ΝτεΛάντα, και αμφιβάλλω αν κατόρθωσα να αποδώσω έστω και τους μισούς σωστά. Ο εξοικειωμένος με τας θετικάς επιστήμας αναγνώστης καλείται να δείξει κατανόηση. W. K.

Μανουέλ ΝτεΛάντα, Ο Ντελέζ και η μορφογένεση

Μια σταθερά στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας φαίνεται πως είναι μια ορισμένη σύλληψη της ύλης ως αδρανούς δοχείου για μορφές που έρχονται έξωθεν. Με άλλα λόγια, η γένεση μορφής και δομής φαίνεται πως εμπεριέχει πάντα πόρους που πάνε επέκεινα των ικανοτήτων του υλικού υποστρώματος των μορφών και δομών αυτών. Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτοί οι πόροι είναι ρητά υπερβατικές, αιώνιες ουσίες που ορίζουν μορφές οι οποίες επιβάλλονται πάνω σε άγονα υλικά. Το σαφέστερο παράδειγμα αυτής της θεωρίας της μορφής είναι, φυσικά, ο θρησκευτικός δημιουργισμός, στον οποίο η μορφή αρχίζει ως μια ιδέα στον νου του Θεού, και επιβάλλεται έπειτα μέσω εντολής σε μια πρόθυμη και υπάκουη ύλη. Αλλά επίσης υπάρχουν σοβαρότερα παραδείγματα. Στις αρχαίες φιλοσοφίες οι ουσίες του Αριστοτέλη φαίνεται να ταιριάζουν σε αυτό το κριτήριο, όπως κάνουν εκείνες που κατοικούν πλατωνικούς ουρανούς. Και μολονότι η κλασσική φυσική άρχισε με μια σαφή τομή με την αριστοτελική φιλοσοφία, και προίκισε την ύλη με κάποια αυθόρμητη συμπεριφορά (πχ. αδράνεια), ανήγαγε τη μεταβλητότητα και αφθονία της υλικής έκφρασης στην έννοια της μάζας, και μελέτησε μόνο τα απλούστατα υλικά συστήματα (αρμονική πλανητική δυναμική, ιδανικά αέρια) όπου η αυθόρμητη αυτο-παραγωγή της μορφής δεν επισυμβαίνει, διατηρώντας έτσι κάποια υπερβατική επιτελεστικότητα κρυμμένη στο παρασκήνιο.

Εντούτοις, όπως ο Ζιλ Ντελέζ έχει δείξει στο έργο του για τον Σπινόζα, δεν έχει πάρει αυτή τη θέση κάθε δυτικός φιλόσοφος. Στον Σπινόζα, ο Ντελέζ ανακαλύπτει μια άλλη δυνατότητα: ότι οι εμπλεκόμενοι στη γένεση της μορφής πόροι δεν είναι υπερβατικοί αλλά εμμενείς προς την ίδια την ύλη. Ένα απλό παράδειγμα θα αρκούσε για να στηρίξει αυτό το σημείο. Ο απλούστερος τύπος εμμενών πόρων για μορφογένεση φαίνεται πως είναι οι ενδογενώς παραγόμενες σταθερές καταστάσεις [stable states]. Ιστορικά, οι πρώτες τέτοιες καταστάσεις που ανακαλύφθηκαν από επιστήμονες που μελετούσαν τη συμπεριφορά της ύλης (αέρια) ήταν ενεργειακά ελάχιστα (ή αντίστοιχα, εντροπιακά μέγιστα). Η σφαιρική μορφή της σαπουνόφουσκας, επί παραδείγματι, προκύπτει από αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα συστατικά της μόρια καθώς αυτά αναγκάζονται ενεργητικά να «αναζητήσουν» το σημείο στο οποίο η επιφανειακή τάση ελαχιστοποιείται. Σ' αυτήν την περίπτωση, δεν τίθεται ερώτημα μιας ουσίας της «σαπουνοφουσκότητας» που με κάποιον τρόπο επιβάλει εαυτήν έξωθεν, [δηλαδή] μιας ιδεατής γεωμετρικής μορφής (σφαίρα) σχηματίζουσας μια αδρανή συλλογή μορίων. Αλλά μάλλον, μια ενδογενής τοπολογική μορφή (ένα σημείο στο χώρο των ενεργητικών δυνατοτήτων για αυτή τη μοριακή συνάθροιση) κυβερνά τη συλλογική συμπεριφορά των μορίων του ατομικού σαπουνιού, και καταλήγει στην ανάδυση ενός σφαιρικού σχήματος.

Επιπλέον, η ίδια τοπολογική μορφή, το ίδιο ελάχιστο σημείο, μπορεί να καθοδηγήσει τις διεργασίες που παράγουν πολλές άλλες γεωμετρικές μορφές. Για παράδειγμα, αν αντί για μόρια σαπουνιού έχουμε τα ατομικά συστατικά ενός συνηθισμένου κρυστάλλου άλατος, η μορφή που προκύπτει ελαχιστοποιώντας την ενέργεια (ενέργεια σύνδεσης σε αυτήν την περίπτωση) είναι ένας κύβος. Με άλλα λόγια, μια μόνο τοπολογική μορφή μπορεί να καθοδηγήσει τη μορφογένεση μιας ποικιλίας γεωμετρικών μορφών. Ένα παρόμοιο σημείο εφαρμόζει σε άλλες τοπολογικές μορφές που κατοικούν αυτούς τους χώρους ενεργητικών δυνατοτήτων. Για παράδειγμα, αυτοί οι χώροι ενδέχεται να περιέχουν κλειστούς βρόχους (τεχνικά αποκαλούνται «κύκλοι ορίου» και «περιοδικοί ελκυστές»). Σε αυτήν την περίπτωση οι διάφορες πιθανές φυσικές αναπαραστάσεις αυτού του χώρου θα επιδείξουν όλες ισομορφική συμπεριφορά: μια ενδογενώς παραγόμενη τάση να ταλαντωθούν με ένα σταθερό τρόπο. Ανεξαρτήτως αν κάποιος έχει να κάνει με μια κοινωνιο-τεχνολογική δομή (όπως ένας ραδιοπομπός ή μια μηχανή ραντάρ), μια βιολογική (ένας κυκλικός μεταβολισμός), ή μια φυσική (μια μεταφορά θερμότητας στην ατμόσφαιρα), είναι ένας και ο αυτός εμμενής πόρος που εμπλέκεται στη διαφορετική τους ταλαντωτική συμπεριφορά.

Αφού αυτό είναι ένα κρίσιμο ζήτημα στη φιλοσοφία του Ντελέζ επιτρέψτε μου να εξηγήσω αυτό το σημείο λίγο λεπτομερέστερα. Ο Ντελέζ αποκαλεί αυτή τη δυνατότητα των τοπολογικών μορφών να προκαλέσουν πολλές διαφορετικές φυσικές αναπαραστάσεις, μια διεργασία «αποκλίνουσας ενεργοποίησης», παίρνοντας την ιδέα από τον Γάλλο φιλόσοφο Ανρί Μπερξόν [1859-1941] ο οποίος, στην καμπή του αιώνα, έγραψε μια σειρά από κείμενα όπου επέκρινε την ανικανότητα της επιστήμης του καιρού του να σκεφτεί το νέο, το αληθινά καινοφανές. Το πρώτο εμπόδιο ήταν, σύμφωνα με τον Μπερξόν, μια μηχανική και γραμμική θεώρηση της αιτιότητας και ο άκαμπτος ντετερμινισμός που αυτή υπονοούσε. Σαφώς, αν όλο το μέλλον είναι ήδη δοσμένο στο παρελθόν, αν το μέλλον είναι μόνο αυτή η τροπικότητα του χρόνου όπου προηγουμένως καθορισμένες δυνατότητες γίνονται πραγματοποιημένες, τότε η αληθινή καινοτομία είναι αδύνατη. Για να αποφύγουμε αυτό το λάθος, σκέφτηκε, πρέπει να παλέψουμε να διαμορφώσουμε το μέλλον ως αληθινά απροσδιόριστο, και το παρελθόν και το παρόν ως κυοφορούντα όχι μόνο δυνατότητες που γίνονται πραγματικές, αλλά δυνητικότητες που γίνονται ενεργές.