Ο Μαρξ και η δημοκρατία

του Αλέξανδρου Χρύση

Χωρίς αμφιβολία, ένα βιβλίο με τίτλο Ο Marx της δημοκρατίας δεν μπορεί να αποτελεί έκπληξη για το σύγχρονο αναγνώστη διεθνώς, αλλά και στην Ελλάδα. Σε καιρούς βαθύτατης και πολύμορφης κρίσης του καπιταλισμού ολοένα και περισσότεροι κριτικά σκεπτόμενοι και κοινωνικά ευαίσθητοι άνθρωποι της γενιάς μου ή και μεγαλύτερης ηλικίας, άνθρωποι που, πριν από δεκαετίες, είχαν επιλέξει να τοποθετήσουν οριστικά στα ράφια της βιβλιοθήκης τους τα έργα του Marx και να στριμώξουν σε μια γωνιά της ψυχής και του νου τους τη δική τους κριτική στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα, αρχίζουν να το ξανασκέφτονται. Αλλά και οι νεότεροι, ειδικότερα όσοι -και δεν είναι λίγοι- συνειδητοποιούν το βαθύτερο υπαρξιακό αδιέξοδο στο οποίο τους οδηγεί ο κόσμος της εγχώριας και διεθνούς κεφαλαιοκρατίας, έστω και εξαρτημένοι, σε μεγάλο βαθμό, από τη λεγόμενη μετα-μαρξιστική φιλολογία, στον αγώνα τους για έναν, όπως συνηθίζουμε να λέμε, ‘καλύτερο κόσμο’, δεν έχουν πλέον την πολυτέλεια να αγνοούν ή να υποτιμούν τον Marx και τον πλούτο της επαναστατικής μαρξιστικής θεωρίας, διότι πράγματι, όσο στερεότυπο και αν ακούγεται, χωρίς επαναστατική θεωρία, δεν μπορεί να υπάρξει επαναστατικό κίνημα.

Πέραν, όμως, αυτής της γενικής τοποθέτησης, που αποτελεί ψήγμα μιας προσωπικής εξομολόγησης ή και μιας ιδεολογικής εμμονής του συγγραφέα, χρειάζεται ίσως και μια σύντομη αναφορά στο ευρύτερο σχέδιο μελέτης, μέρος του οποίου αποτελεί αυτό το βιβλίο. Ο Marx της δημοκρατίας, ο δημοκράτης Marx, που θα συναντήσουμε στις σελίδες που ακολουθούν,  είναι ο στοχαστής που δεν έχει αποφασίσει ακόμη την ένταξή του στην κομμουνιστική υπόθεση· συνειδητοποιεί, ωστόσο, και μάλιστα με ραγδαίους ρυθμούς, τι σημαίνει ο διχασμός του ανθρώπου σε ιδιώτη και πολίτη, το ρόλο του κράτους για την εξυπηρέτηση του συμφέροντος των πλουσίων και την εκμετάλλευση των φτωχών, την επίδραση που ασκεί ο τύπος στη διαμόρφωση της στάσης ζωής των ανθρώπων, αλλά και τη σημασία της γραφειοκρατίας ως προνομιακής ενασχόλησης με την πολιτική εξουσία και την άσκησή της προς όφελος των οικονομικά ισχυρών.

Ο Marx της δημοκρατίας, ο πολίτης Marx, αν και δεν έχει υιοθετήσει ακόμη την οπτική της πάλης των τάξεων και δεν έχει ανακαλύψει τον κόσμο της πολιτικής οικονομίας και της κριτικής της, κατανοεί και αναδεικνύει με σαφήνεια την ανάγκη μιας ριζοσπαστικής αμφισβήτησης της κοινωνίας των ιδιωτών και του κράτους, με στόχο μάλιστα να πάψει το κράτος να αποτελεί καρκίνωμα πάνω στο σώμα της κοινωνίας και η πολιτική, από προνόμιο των λίγων και των ειδικών, να γίνει ζωτική λειτουργία, τρόπος ζωής της κοινωνίας ως ολότητας, τρόπος συγκρότησης και δράσης του λαού ως αυτόνομης, στην κυριολεξία του όρου, συλλογικότητας. Αυτός είναι ο θεματικός πυρήνας της ‘αληθινής δημοκρατίας’, που υπερασπίζεται ο Marx, πριν ακόμη συγγράψει και δράσει ως κομμουνιστής, πυρήνας στην αποκωδικοποίηση του οποίου είναι αφιερωμένη η παρούσα μελέτη.

Οφείλω, εντούτοις, κάποιες ακόμη διευκρινίσεις. Σημείωσα ότι ο Marx της δημοκρατίας αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου μελέτης. Θα ήθελα, λοιπόν, να γνωρίζει ο αναγνώστης ότι προχωρώ ήδη στην επεξεργασία του επόμενου μέρους του ερευνητικού σχεδίου μου. Πρόκειται, σε τελική ανάλυση, για ένα δεύτερο βιβλίο με θέμα τον Marx του κομμουνισμού, έτσι ώστε να προκύψει, όσο το δυνατόν σαφέστερα, η πολύπαθη σχέση δημοκρατίας και κομμουνισμού μέσα από το έργο του ίδιου του Marx. Εν πάση περιπτώσει, μέσα από τις γραμμές του Marx της δημοκρατίας η καθολική υπόθεση εργασίας μου διατυπώνεται χωρίς υπαινιγμούς και παραδίδεται από τώρα στη βάσανο της κριτικής των αναγνωστών του παρόντος τόμου: ο Marx του κομμουνισμού δε θα διαγράψει ποτέ τον Marx της δημοκρατίας. Η συνηγορία της ‘αληθινής δημοκρατίας’ δεν αποτέλεσε ‘νεανικό αμάρτημα’ ενός ιδιοφυούς κατά τα άλλα ριζοσπάστη φιλοσόφου. Αποτέλεσε στιγμή της διαλεκτικής πορείας του ίδιου του στοχαστή, με έμμεσες, συνήθως, αλλά σαφείς επιρροές στα επαναστατικά κινήματα, που εμπνεύστηκαν από το έργο του.

Στο πλαίσιο της διαλεκτικά αναπτυσσόμενης μαρξικής θεωρίας του κράτους, ο κομμουνισμός δεν καταργεί, αλλά υπερβαίνει τη δημοκρατία. Δεν την εκμηδενίζει, αλλά την αίρει σε ένα ανώτερο επίπεδο και τη μετασχηματίζει από θεσμικό-τεχνικό σύστημα χειραγώγησης συνειδήσεων σε συλλογικό τρόπο αυτοπροσδιορισμού των πολιτών ως μελών της κοινότητας. Το αίτημα μιας κοινωνίας χωρίς κράτος, μιας κοινωνίας που παύει να είναι κοινωνία των ιδιωτών, όπως ακριβώς το διατυπώνει το 1843 ο Marx της δημοκρατίας, προαναγγέλλει την ιστορική προοπτική της προλεταριακής δημοκρατίας της Κομμούνας, όπως θα την αναδείξει το 1871 ο Marx του κομμουνισμού ως θεωρητικός της πάλης των τάξεων και κριτικός της πολιτικής οικονομίας.

Δεν υπεκφεύγω. Έχω πλήρη συναίσθηση  και της θεωρητικής και της πολιτικής σημασίας του ζητήματος, γι’ αυτό, και παρά τον όποιο κίνδυνο σχηματοποίησης, επέλεξα να διατυπώνω τις θέσεις μου με τη μέγιστη δυνατή σαφήνεια, αλλά και τεκμηρίωση. Σύμφωνα με την επιχειρηματολογία που αναπτύσσω σε αυτή τη συγγραφή μου, ο Marx της δημοκρατίας δεν υπήρξε ποτέ ένας θιασώτης του πολιτικού φιλελευθερισμού ούτε, βεβαίως, ένας υποστηρικτής του αστικού κοινοβουλευτισμού, ακόμη και όταν αναδεικνύει την χειραφετητική σημασία του εκλογικού δικαιώματος. Δεν είναι ένας ανυποψίαστος οπαδός της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Δεν είναι συνεχιστής της πολιτικής θεωρίας ενός Locke, αλλά ένας στοχαστής που οι φιλοσοφικές και πολιτικές ‘εκλεκτικές συγγένειές’ του αναγνωρίζονται στην προσεκτική μελέτη των έργων ενός Machiavelli, ενός Spinoza, ενός Rousseau, όπως αυτή εκβάλλει στην κριτική αναμέτρησή του με τη χεγκελιανή φιλοσοφία του κράτους.

Ο δημοκρατισμός του Marx, που θα γνωρίσει σ’ αυτό το βιβλίο ο αναγνώστης μιας εποχής, κατά τη διάρκεια της οποίας ο καπιταλισμός εκφράζεται με τις κοινωνικά ανάλγητες πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού και υλοποιείται πολιτικά με τις πιο εκφυλισμένες εκδοχές κοινοβουλευτισμού, προαναγγέλλει το μαρξικό κομμουνισμό. Ο Marx της δημοκρατίας, που ουδέποτε υπήρξε ένας φιλοσοφικά αφελής θιασώτης της άμεσης δημοκρατίας, διεκδικεί μια κοινωνία χωρίς κράτος, αλλά με την πολιτική να ορίζει και να νοηματοδοτεί ως ανοιχτή συλλογική διαδικασία την ύπαρξή των μελών αυτής της κοινωνίας.  Επιμένω, εν τέλει, στις γραμμές αυτού του βιβλίου ότι, για το δημοκράτη Marx, η διάλυση του κράτους και αυτή της κοινωνίας ως κοινωνίας των ιδιωτών δεν οδηγούν στην κατάργηση της πολιτικής· αντιθέτως, συνεπάγονται την άνθιση της πολιτικής ως τέχνης ζωής, ως πράξης αυτονομίας των μελών μιας ηθικής, στην κυριολεξία του όρου, κοινότητας προσώπων, που δεν είναι άλλη από την κοινότητα των ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών, όπως θα την προσδιορίσει αργότερα ο Marx του κομμουνισμού.

* Το κείμενο αποτελεί εκτεταμένο απόσπασμα από τον πρόλογο του βιβλίου του Αλέξανδρου Χρύση, "Ο Marx της δημοκρατίας", που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΨΜ. To βιβλίο παρουσιάζεται σε εκδήλωση που διοργανώνουν το ΚΨΜ και η λέσχη θεωρίας και πολιτισμού Αναιρέσεις, την Παρασκευή 27 Μαρτίου στις 7.00 μ.μ. (Ιπποκράτους 175 β και Λασκάρεως, Εξάρχεια), με ομιλητές τους: Ειρήνη Γαϊτάνου (υποψήφια διδάκτορα Πολιτικών Επιστημών), Κώστα Γούση (νομικό, ΜΔΕ στην Πολιτική Θεωρία και Φιλοσοφία) και Γιώργο Καλαμπόκα (πολιτικό επιστήμονα, εκδόσεις Εκτός Γραμμής).

Πηγή Red NoteBook