του Νικόλα Σεβαστάκη
Aυτός ο Μάης που πλησιάζει θα φέρει μια πλημμυρίδα γραπτών και άλλων αναφορών στον γαλλικό Μάη. Από καιρό ήδη έχουν ξεκινήσει τα αφιερώματα, κυρίως στα γαλλικά έντυπα.
Και επειδή μέσα στον μήνα πέφτουν και οι τελείως απονευρωμένες εδώ και χρόνια φοιτητικές εκλογές, όπως και ένα πλήθος εκδηλώσεων και συζητήσεων, το γεγονός θα έχει την τιμητική του και σ' εμάς. Θα πει κανείς ότι αυτά ενδιαφέρουν ένα εξαιρετικά περιορισμένο κοινό στην Ελλάδα του 2018. Μισός αιώνας είναι πολύ μεγάλο διάστημα. Πολλές γενιές μεσολαβούν ανάμεσα σ' εκείνους τους εικοσάχρονους του '68 και στους δεκαοκτάχρονους που γεννήθηκαν το 2000 και τώρα μπαίνουν στο πανεπιστήμιο.
Έχει νόημα να ξαναγυρίζει κανείς σε αυτή την ιστορία; Ή το θέμα αφορά μόνο κάποιους νοσταλγούς των εξεγέρσεων και όσους καταδικάζουν το '68 ως πηγή πολλών από τα δεινά της σύγχρονης ατομικιστικής κοινωνίας; Στην αναπόφευκτη μυθολογία που πλέχτηκε γύρω από το '68 θέλω να σταθώ σε δύο διαμετρικά αντίθετες, αλλά προβληματικές για μένα, θέσεις.
Η πρώτη θέση ψάχνει εναγωνίως ένα ουτοπικό όχημα που να δικαιώνει τον μεγάλο ανατρεπτικό μύθο του 20ού αιώνα: την εξεγερσιακή αντίληψη της πολιτικής, τη συλλήβδην απόρριψη της φιλελεύθερης δημοκρατίας, την ανακύκλωση του μαχητικού αριστερισμού με καινούργια λεξιλόγια.
Και επειδή μέσα στον μήνα πέφτουν και οι τελείως απονευρωμένες εδώ και χρόνια φοιτητικές εκλογές, όπως και ένα πλήθος εκδηλώσεων και συζητήσεων, το γεγονός θα έχει την τιμητική του και σ' εμάς. Θα πει κανείς ότι αυτά ενδιαφέρουν ένα εξαιρετικά περιορισμένο κοινό στην Ελλάδα του 2018. Μισός αιώνας είναι πολύ μεγάλο διάστημα. Πολλές γενιές μεσολαβούν ανάμεσα σ' εκείνους τους εικοσάχρονους του '68 και στους δεκαοκτάχρονους που γεννήθηκαν το 2000 και τώρα μπαίνουν στο πανεπιστήμιο.
Έχει νόημα να ξαναγυρίζει κανείς σε αυτή την ιστορία; Ή το θέμα αφορά μόνο κάποιους νοσταλγούς των εξεγέρσεων και όσους καταδικάζουν το '68 ως πηγή πολλών από τα δεινά της σύγχρονης ατομικιστικής κοινωνίας; Στην αναπόφευκτη μυθολογία που πλέχτηκε γύρω από το '68 θέλω να σταθώ σε δύο διαμετρικά αντίθετες, αλλά προβληματικές για μένα, θέσεις.
Η πρώτη θέση ψάχνει εναγωνίως ένα ουτοπικό όχημα που να δικαιώνει τον μεγάλο ανατρεπτικό μύθο του 20ού αιώνα: την εξεγερσιακή αντίληψη της πολιτικής, τη συλλήβδην απόρριψη της φιλελεύθερης δημοκρατίας, την ανακύκλωση του μαχητικού αριστερισμού με καινούργια λεξιλόγια.
Αυτή η θέση, ας την πούμε κλασικά «υπέρ του Μάη του '68», επιβιώνει μόνο σε συγκεκριμένα μικροπεριβάλλοντα. Έχει τοποθετήσει το γεγονός στο εορτολόγιο της άνοιξης ως επαναστατικής εποχής, ως εποχής που ζητάει το αδύνατο εναντίον όλων των ρεαλισμών. Δεν έχει ακόμα κατεβάσει τα εικονίσματα, έστω και αν ισχυρίζεται το αντίθετο.
Εδώ και κάποια χρόνια όμως κερδίζει συνεχώς έδαφος η άλλη θέση. Είναι η άποψη όσων αρνούνται κάθε θετική διάσταση στις εξεγέρσεις του '60 και στον γαλλικό Μάη ιδιαιτέρως. Σύμφωνα με αυτούς, το πνεύμα του Μάη συμπυκνώνεται σε κάποια λυρικά συνθήματα, στο μίσος για κάθε εξουσία και σε έναν ξέφρενο ατομικισμό μεταμφιεσμένο κάτω από τους ιδεολογικούς εξτρεμισμούς της εποχής.
Ο ισχυρισμός είναι πως με το που αποσύρθηκαν οι παλιές φιγούρες (ο Μάο, ο Τρότσκι, ο Μπακούνιν, ο Τσε), αποκαλύφθηκαν οι κρυφές τάσεις εκείνης της γενιάς: οι επιθυμίες των τέκνων της μεσαίας τάξης που ψηλάφιζαν, δίχως συχνά να το γνωρίζουν, την αλήθεια ενός νέου καπιταλισμού. Σαν να λέμε, από τα οδοφράγματα στις πλαζ του νέου φιλελεύθερου κόσμου!
Πολλοί κριτικοί αντιμετωπίζουν, λοιπόν, τον Μάη του '68 σαν ένα πέπλο καπνού. Γι' αυτούς η νεότητα, ο αριστερισμός και η εξέγερση ήταν το εξωτερικό περίβλημα και η μέθοδος μιας γενιάς να κάνει πολιτική.
Μόλις τα μέλη της γενιάς άρχισαν να ενηλικιώνονται (συνεχίζει πάντα το καχύποπτο σενάριο) βοήθησαν τον «νεοφιλελευθερισμό» να αποκτήσει προοδευτικό πρόσωπο. Και έτσι λάνσαραν τις μόδες του τέλους του 20ού αιώνα στον πολιτισμό και στις επιχειρήσεις.
Η μυθολογία του Μάη φτάνει έτσι στις μέρες μας χωρισμένη σε δύο ημισφαίρια. Οι μεν εγκωμιάζουν πάντοτε τον Μάη ως μεγάλη ριζοσπαστική πολιτική και καλλιτεχνική δημιουργία, σημαντικό νεανικό και εργατικό γεγονός (αφού έγινε και μια πρώτου μεγέθους γενική απεργία μαζί με τις καταλήψεις των πανεπιστημίων).
Οι άλλοι αποκηρύσσουν την επίδραση του γαλλικού Μάη στην παιδεία, στα ήθη και στην κουλτούρα, θεωρώντας τον θερμοκήπιο όλων των μηδενιστικών τάσεων των τελευταίων δεκαετιών.
Εδώ και κάποια χρόνια όμως κερδίζει συνεχώς έδαφος η άλλη θέση. Είναι η άποψη όσων αρνούνται κάθε θετική διάσταση στις εξεγέρσεις του '60 και στον γαλλικό Μάη ιδιαιτέρως. Σύμφωνα με αυτούς, το πνεύμα του Μάη συμπυκνώνεται σε κάποια λυρικά συνθήματα, στο μίσος για κάθε εξουσία και σε έναν ξέφρενο ατομικισμό μεταμφιεσμένο κάτω από τους ιδεολογικούς εξτρεμισμούς της εποχής.
Ο ισχυρισμός είναι πως με το που αποσύρθηκαν οι παλιές φιγούρες (ο Μάο, ο Τρότσκι, ο Μπακούνιν, ο Τσε), αποκαλύφθηκαν οι κρυφές τάσεις εκείνης της γενιάς: οι επιθυμίες των τέκνων της μεσαίας τάξης που ψηλάφιζαν, δίχως συχνά να το γνωρίζουν, την αλήθεια ενός νέου καπιταλισμού. Σαν να λέμε, από τα οδοφράγματα στις πλαζ του νέου φιλελεύθερου κόσμου!
Πολλοί κριτικοί αντιμετωπίζουν, λοιπόν, τον Μάη του '68 σαν ένα πέπλο καπνού. Γι' αυτούς η νεότητα, ο αριστερισμός και η εξέγερση ήταν το εξωτερικό περίβλημα και η μέθοδος μιας γενιάς να κάνει πολιτική.
Μόλις τα μέλη της γενιάς άρχισαν να ενηλικιώνονται (συνεχίζει πάντα το καχύποπτο σενάριο) βοήθησαν τον «νεοφιλελευθερισμό» να αποκτήσει προοδευτικό πρόσωπο. Και έτσι λάνσαραν τις μόδες του τέλους του 20ού αιώνα στον πολιτισμό και στις επιχειρήσεις.
Η μυθολογία του Μάη φτάνει έτσι στις μέρες μας χωρισμένη σε δύο ημισφαίρια. Οι μεν εγκωμιάζουν πάντοτε τον Μάη ως μεγάλη ριζοσπαστική πολιτική και καλλιτεχνική δημιουργία, σημαντικό νεανικό και εργατικό γεγονός (αφού έγινε και μια πρώτου μεγέθους γενική απεργία μαζί με τις καταλήψεις των πανεπιστημίων).
Οι άλλοι αποκηρύσσουν την επίδραση του γαλλικού Μάη στην παιδεία, στα ήθη και στην κουλτούρα, θεωρώντας τον θερμοκήπιο όλων των μηδενιστικών τάσεων των τελευταίων δεκαετιών.
Νομίζω ότι και οι δύο θέσεις έχουν μικρό ενδιαφέρον. Πολιτικά, κολακεύουν τα εκατέρωθεν στερεότυπα του ανατρεπτικού και του στριφνού συντηρητικού αντιστοίχως. Το κυριότερο είναι πως δεν μας μαθαίνουν να διαβάζουμε με πιο σύνθετο τρόπο μια στιγμή της Ιστορίας όπως αυτή.
Ο νοσταλγικός αριστερισμός προβάλλει στον Μάη του '68 όλα όσα θα μπορούσαν να γίνουν, μα δυστυχώς ατύχησαν. Γιατί; Γιατί τα επίσημα κόμματα της Αριστεράς τον πρόδωσαν και τον φοβήθηκαν, γιατί οι νέοι φοιτητές απομονώθηκαν από τους εργάτες ή γιατί η καταστολή και τα τεχνάσματα της εξουσίας κατάφεραν να συντρίψουν το πνεύμα της εξέγερσης. Το ρεπερτόριο των κλασικών απαντήσεων είναι πάντα εδώ.
Ο συντηρητικός αρνητισμός με τη σειρά του προβάλλει στο '68 όλα τα στραβά αυτού που μπορεί να αποκαλέσουμε «σύγχρονη κουλτούρα»: από την ανοχή στην παραβατικότητα, μέχρι τις καταστροφές στις πανεπιστημιακές αίθουσες ή και τις διαταραγμένες σχέσεις ανάμεσα στους πατέρες της μεσαίας τάξης και στα παιδιά τους. Κάθε έλλειμμα πειθαρχίας και κάθε τραύμα ευνομίας στις επιτρεπτικές κοινωνίες χρεώνεται στους λεγόμενους εξηνταοκτάρηδες, στις ιδέες ή στις φαντασιώσεις τους.
Για μένα, όμως, οι πιο γόνιμες ερμηνείες είναι πάντα αυτές που έχουν απαλλαχτεί από το άγχος της ταύτισης και του θαυμασμού. Φυσικά, η νεότητα είναι υπέροχη, αλλά συχνά φιλοξενεί και ανοησίες και πολιτικά τέρατα.
Μη ξεχνάμε πως εκείνη την περίοδο, και στα επόμενα χρόνια, μια πολύ ισχυρή συνιστώσα ήταν οι νέοι που είχαν ανακαλύψει το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Μάο και πίστευαν στην ατράνταχτη αλήθεια της λεγόμενης «προλεταριακής πολιτιστικής επανάστασης» στην Κίνα. Εκτός από τα συνθήματα που είχαν ποιητικό και υπερρεαλιστικό ύφος, κυκλοφορούσαν ολοκληρωτικές ιδεολογίες και αντίστοιχες ατομικές στάσεις. Οι γκουρού της κάθε κομμουνιστικής μικρο-σέχτας δεν ήταν λιγότερο εξουσιαστικοί από τους απολιτίκ γκουρού των νέων θρησκευτικών κινημάτων στην Καλιφόρνια και στα βουνά του Όρεγκον.
Από την άλλη, όμως, τα τελευταία χρόνια η αντιπάθεια για τον Μάη και το πνεύμα του θυμίζει οργισμένο δημοδιδάσκαλο που νουθετεί και μαλώνει τους πάντες. Πολλοί μοιάζει να έχουν ξεχάσει πως το πνεύμα του '60 και ο γαλλικός Μάης ενθάρρυναν και μορφές δημιουργικού πειραματισμού και πνευματικότητας. Δεν γέννησαν μόνο την απόλυτη άρνηση αλλά και την αναζήτηση μιας πιο εγκάρδιας ορθολογικότητας.
Φοβάμαι όμως πως στην εποχή των αναθεωρήσεων στην οποία ζούμε (και δεν είναι κακές οι αναθεωρήσεις φυσικά) υπάρχει ο κίνδυνος της σκέτης αντιστροφής: να περάσουμε από τους φίλους των εξεγερμένων στους τιμητές ή στους άκαρδους κατηγόρους, σε αυτούς που ξεχνάν πως το πρώτο καθήκον της κριτικής είναι η αλήθεια, μαζί ωστόσο με τη δικαιοσύνη. Η διαμάχη, πάντως, δεν θα τελειώσει ποτέ και ευχής έργο θα ήταν να ξεφύγει από την τυραννία των απλουστεύσεων.
Ο νοσταλγικός αριστερισμός προβάλλει στον Μάη του '68 όλα όσα θα μπορούσαν να γίνουν, μα δυστυχώς ατύχησαν. Γιατί; Γιατί τα επίσημα κόμματα της Αριστεράς τον πρόδωσαν και τον φοβήθηκαν, γιατί οι νέοι φοιτητές απομονώθηκαν από τους εργάτες ή γιατί η καταστολή και τα τεχνάσματα της εξουσίας κατάφεραν να συντρίψουν το πνεύμα της εξέγερσης. Το ρεπερτόριο των κλασικών απαντήσεων είναι πάντα εδώ.
Ο συντηρητικός αρνητισμός με τη σειρά του προβάλλει στο '68 όλα τα στραβά αυτού που μπορεί να αποκαλέσουμε «σύγχρονη κουλτούρα»: από την ανοχή στην παραβατικότητα, μέχρι τις καταστροφές στις πανεπιστημιακές αίθουσες ή και τις διαταραγμένες σχέσεις ανάμεσα στους πατέρες της μεσαίας τάξης και στα παιδιά τους. Κάθε έλλειμμα πειθαρχίας και κάθε τραύμα ευνομίας στις επιτρεπτικές κοινωνίες χρεώνεται στους λεγόμενους εξηνταοκτάρηδες, στις ιδέες ή στις φαντασιώσεις τους.
Για μένα, όμως, οι πιο γόνιμες ερμηνείες είναι πάντα αυτές που έχουν απαλλαχτεί από το άγχος της ταύτισης και του θαυμασμού. Φυσικά, η νεότητα είναι υπέροχη, αλλά συχνά φιλοξενεί και ανοησίες και πολιτικά τέρατα.
Μη ξεχνάμε πως εκείνη την περίοδο, και στα επόμενα χρόνια, μια πολύ ισχυρή συνιστώσα ήταν οι νέοι που είχαν ανακαλύψει το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Μάο και πίστευαν στην ατράνταχτη αλήθεια της λεγόμενης «προλεταριακής πολιτιστικής επανάστασης» στην Κίνα. Εκτός από τα συνθήματα που είχαν ποιητικό και υπερρεαλιστικό ύφος, κυκλοφορούσαν ολοκληρωτικές ιδεολογίες και αντίστοιχες ατομικές στάσεις. Οι γκουρού της κάθε κομμουνιστικής μικρο-σέχτας δεν ήταν λιγότερο εξουσιαστικοί από τους απολιτίκ γκουρού των νέων θρησκευτικών κινημάτων στην Καλιφόρνια και στα βουνά του Όρεγκον.
Από την άλλη, όμως, τα τελευταία χρόνια η αντιπάθεια για τον Μάη και το πνεύμα του θυμίζει οργισμένο δημοδιδάσκαλο που νουθετεί και μαλώνει τους πάντες. Πολλοί μοιάζει να έχουν ξεχάσει πως το πνεύμα του '60 και ο γαλλικός Μάης ενθάρρυναν και μορφές δημιουργικού πειραματισμού και πνευματικότητας. Δεν γέννησαν μόνο την απόλυτη άρνηση αλλά και την αναζήτηση μιας πιο εγκάρδιας ορθολογικότητας.
Φοβάμαι όμως πως στην εποχή των αναθεωρήσεων στην οποία ζούμε (και δεν είναι κακές οι αναθεωρήσεις φυσικά) υπάρχει ο κίνδυνος της σκέτης αντιστροφής: να περάσουμε από τους φίλους των εξεγερμένων στους τιμητές ή στους άκαρδους κατηγόρους, σε αυτούς που ξεχνάν πως το πρώτο καθήκον της κριτικής είναι η αλήθεια, μαζί ωστόσο με τη δικαιοσύνη. Η διαμάχη, πάντως, δεν θα τελειώσει ποτέ και ευχής έργο θα ήταν να ξεφύγει από την τυραννία των απλουστεύσεων.
